В Пряшові одбыла ся меджінародна конференція карпаторусиністікы

В днях 26-го і 27-го септембра 2024-го року на Пряшівскій універзіті в Пряшові проходила меджінародна научна конференція під назвов «Камо грядеши?»: Дінамічны процесы в сучасній карпаторусиністіці.

Орґанізатором конференції, на котрій были оголошены реферуючі із Словакії, Україны, Польщі, Мадярьска, Канады і Споєных штатів Америкы, быв Інштітут русиньского языка Пряшівской універзіты в Пряшові.

Три пленарны засіданя, в рамках котрых реферуючі выступали із своїма матеріялами, одбыли ся в четверь 26-го септембра. Конференцію одкрыв в тот день  Валерій Падяк, головный орґанізатор за інштітут, котрый на русиньскім інштітуті занимать ся головно русиньсков літературов і драматурґійов.

На святочнім одкрытю была участна і Анна Плішкова, директорка Інштітуту русиньского языка і културы ПУ в Пряшові, як і Маріян Райфферс – проректор Пряшівской універзіты про науку, уменя, шпорт і акредітацію.

Конференція, як інформовали орґанізаторы, мала за ціль комплексну аналізу сучасного стану карпаторусиністікы на Словакії за послідніх десять років, од IV. Конґресу русиньского языка, котрый проходив якраз в Пряшові у 2014-ім році.

Но наконець вдяка приголошеным реферуючім перекрочіла конференція тоты граніці нелем што до теріторії, але і в рамках того, же рефераты не были лем чістов академічнов діскусійов, но і вказаньом практікы, котра бы могла быти іншпіраційов про роботу русиньскых ученых.

Зарезоновав Маґочій

Як уж было спомянуто, конференція мала три пленарны засіданя, якы мали свої окремы тематічны заміряня. Перше засіданя было присвячене темі Од основной школы до універзіты: проблема реорґанізованя освіты Русинів на Словакії. Модератором того блоку быв русиньскый лінґвіста із Мадярьска – Михаіл Капраль.

Якбач найвеце зарезоновав в тій части конференції реферат Павла Роберта Маґочія, котрый не міг взяти участь особно, і прочітав го Валерій Падяк. У своїм матеріалі з назвов Карпаторусиньскы штудії на Словакії. План на будучность професор Торонтьской універзіты задумав ся над тым, яка є можливость, жебы інштітут, котрый Русины мають на Пряшівскій універзіті, не быв у будучности огроженый у своїм фунґованю.

Маґочій при тім выходив із дакілько фактів. Меджі нима першорядо спомянув то, же філолоґії, уж не бісідуючі о філолоґіях так шпеціфічных як і тота русиньска, мають цілково у світі проблему утримати ся як окремы інштітуты, одділіня ці катедры. Так само спомянув і факт, же Русины вже пришли о свої філолоґії в Мадярьску і Польщі.

В своїм рефераті пропоновав як можливость до будучности реорґанізацію інштітуту в тім змыслі, жебы то были шыршы штудії карпаторусиністікы, заміряны нелем на язык, але веце і на културу, історію ці далшы языкы, котры можуть карпаторусиністам помочі при далшій научній і бадательскій роботі.

Хоць із поглядом Маґочія не были згодны вшыткы участны, о поглядах, котры выразив у своїм матеріалі, бісідовало ся і в пізнішій діскусії, по закінчіню пленарного засіданя, што потвердило, же смотрити до будучна через різны алтернатівы є актуалне про нашу філолоґію нелем в Пряшові, але наприклад і в Новім Саді.

Русиньскы школы ся мусять приготовити на реформу

Окрім далшых рефератів, котры в тім блоку одпрезентовали такы познаты мена з карпаторусиністікы як Анна Плішкова, Валерій Падяк ці Володимір Фенич – наш історік із Підкарпатя, доста актуалным і цінным быв матеріал Марека Ґая із Народного інштітуту освіты і молодежи (NIVAM), Крайского працовиска NIVAM в Пряшові, котрый одпрезентовав актуалный стан і перспектівы основного русиньского народностного школства на Словакії в контексті леґіслатівных і курікуларных змін.

Словакія переходить на нову сістему освіты на основных школах, іде о фундаменталну реформу, на котру мають перейти вшыткы школы обовязково од 2026-го року. Запроваджають ся три навчалны ціклы, котры будуть розділены так, же першый і другый школярі абсолвують на першім ступени, третій на другім ступени основной школы.

Русины уж теперь мають проблему з основныма школами, кедьже є їх мало, де є навчалный язык русиньскый або де холем учіть ся русиньскый язык, но покля хотять тоты школы утримати, і в оптімістічній проґнозі і даякы далшы здобыти, пак є потрібне, жебы і методіка навчаня на такых школах была приспособлена новій сістемі.

В пілотнім проєкті, в рамках котрого пробує ся нова сістема, є залучена і Основна школа з матерьсков школов у Кленовій, котра є з навчалным языком русиньскым, а Основна школа на Коменьского уліці в Меджілабірцях, де є навчаня русиньского языка.

Тема Марека Ґая, котрый є методіком в тій области, так само выкликала в діскусії много вопросів, што до утриманя і розшырьованя русиньского школства в обставинах, котры суть на Словакії.

Простор дістала і практіка

Друге пленарне засіданя, котре модеровав Володимір Фенич, было під назвов Актуалны проблемы сучасной русиньской лінґвістікы і літературознательства на Словакії. Третє засіданя, модероване Валерійом Падяком, мало головну тему Проблема історічной памяти: традічны і модерны способы сохраніня і розвиваня языка, културы і традіцій Русинів.

Ту окрім чісто научных академічных тем, котры одпрезентовали меджі іншыма Михаіл Капраль, Маріанна Лявинець-Уґрин із Мадярьска, Михал Павліч ці Домініка Новотна, одзвучало, як уж было спомянуто, і веце з практікы.

Ку дакотрым проблемам перекладів на русиньскый язык была назва реферату Петра Медвідя, котрый окрім іншого припомянув, же хоць в януарі 2025-го року будеме святковати 30 років кодіфікації русиньского языка на Словакії, переклад на русиньскый язык, кедь береме період по насилній українізації, має довшу історію, бо уж в році 1983 выникла ґрупа коло отця Франтішка Крайняка, котра почала робити на біблічных і літурґічных перекладах, а у 1988-ім році русиньскый язык дістав ся і на сцену втогдышнього Україньского націоналного театру, днесь Театру Александра Духновіча.

Окрім історічной рефлексії была в звернута увага і на проблемы, з котрыма перекладателі стрічають ся, наприклад з бракуючіма словниками, котры треба нелем ку перекладам, але обще ку писаню в окремых варіантах русиньского языка.

З темов, котра выходила з практікы, выступав і редактор радія а порталу lem.fm Демко Трохановскый, якый бісідовав о поліваріантности кодіфікованых і некодіфікованых языковых норм у публікаціях на порталі. Трохановскый пояснив приступ порталу в рамках публікованя текстів але і ціль, котрый мож курто дефіновати і як путь через практіку ку можностям створіня сполочных ґраматічных форм, в оптімістічнім варіанті і ку койне, чім бы сьме ся вернули ку ідеї наформулованій іщі на І. Конґресі русиньского языка, котрый одбыв ся у Бардейовскых Купелях в 1992-ім році.

Трохановскый звернув увагу, же і вдяка практіці порталу прияли ся вже дакотры ґраматічны зміны в лемківскім варіанті русиньского языка, но так само бісідовав і о далшых можливостях, котры з той практікы выходять.

Третє пленарне засіданя закінчіли представителі наймолодшой ґенерації нашых актівістів, повязаных аж через море. Анна Замутовска і Мафтей Допіряк із Словакії, а Старік Поллок із Споєных штатів Америкы, котрый не міг брати участь, приготовили тему з назвов Модерный комунікачный інштрументарій про розвиток карпаторусиньской ідентічности і маркетінґ русиньскых орґанізацій, в рамках чого отворили ся і такы актуалны вопросы в русиньскім середовиску, якым є штучный інтелект.

Выйде зборник

На конференції мож было брати участь презенчно і онлайн, што схосновали як реферуючі, так і авдіторія. Як подав інформацію орґанізатор події Валерій Падяк, вшыткы рефераты, котры одзвучали почас трьох пленарных засідань, будуть надрукованы і в зборнику з конференції.