Religia Łemków (przed wysiedleniem i po)

Rusini zamieszkujący region Łemkowyny od zawsze należeli do wschodniego kręgu kulturowego. Fakt ten generował równoczesną przynależność Łemków do wschodniej gałęzi chrześcijaństwa. Historycznie Łemkowyna była zatem prawosławna.

Wśród badaczy i samych wiernych istnieją dwie teorie na temat tego, skąd na Łemkowynę przywędrowało wschodnie chrześcijaństwo. Jedni wskazują na misję cyrylometodejską, zaś drudzy nawiązują do chrztu Rusi Kijowskiej. Najpewniej oba wydarzenia miały wpływ na kształtowanie się pierwszych ośrodków wschodniego chrześcijaństwa na ziemiach dzisiejszej Rusi Karpackiej, w tym Łemkowyny.

Religia do 1947 r.

Prawie do końca XVII w. obszar Łemkowyny należał do prawosławnej diecezji przemyskiej. Prawosławne parafie Łemkowyny wchodziły w owym czasie w skład dekanatów bieckiego, dukielskiego, jasielskiego, krośnieńskiego, muszyńskiego oraz sanockiego.

Przełomowym wydarzeniem, które na zawsze zmieniło ukształtowany dotychczas porządek, było przystąpienie przez prawosławną diecezję przemyską do Unii Brzeskiej. Stało się to w 1691 r., a więc prawie sto lat później niż doszło do jej podpisania w Brześciu nad Bugiem (1596 r.). Ówczesnym biskupem przemyskim był Innocenty Winnicki, który po przystąpieniu do Unii rozpoczął trwający kilkadziesiąt lat proces szerzenia na Łemkowynie wpływów Kościoła unickiego (greckokatolickiego).

Do momentu, kiedy duchowni greckokatoliccy nie wprowadzali nie znanych dotąd w prawosławiu elementów wyznania łacińskiego, dopóty ówcześni Łemkowie częstokroć nie mieli świadomości, że przynależą do Kościoła katolickiego. Hierarchia greckokatolicka, uwzględniając konserwatyzm Rusinów, nie wprowadziła początkowo zmian w liturgii i wystroju świątyń. Tym niemniej w okresie XVIII w. na Łemkowynie istniało ok. 140 świątyń greckokatolickich. Parafie unickie działały w większości łemkowskich wsi, wypierając de iure prawosławie z opisywanych terenów.

Jednakże późniejsze próby latynizacji obrządku oraz wpływania na świadomość narodową Łemków ze strony biskupów i księży greckokatolickich o orientacji ukraińskiej (początek XX w.) oraz popularny w tym czasie w Europie środkowo-wschodniej nurt panslawistyczny, doprowadziły do masowych procesów konwersji na prawosławie (czy jak mawiają sami prawosławni Łemkowie – powrotu do wiary przodków).

Pierwsze powroty Łemków do prawosławia rozpoczęły się już przed I wojną światową. Procesy te były reakcją na silną agitację proukraińską, prowadzoną przez część duchowieństwa greckokatolickiego, ale także odpowiedzią na stopniową latynizację obrządku wschodniego. Jednym z pionierów powrotu Łemków do prawosławia był młody łemkowski duchowny ks. Maksym Sandowicz, za sprawą którego w 1911 r. część  mieszkańców wsi Grab, Długie i Radocyna  przeszła na prawosławie.

Nieufność części Łemków do Kościoła greckokatolickiego wzmocniła się po osadzeniu przez Austriaków przedstawicieli orientacji staroruskiej i rusofilskiej w obozie koncentracyjnym w Talerhofie w Austrii. Wśród uwięzionych znajdowali się przedstawiciele inteligencji, w tym także duchowni greckokatoliccy. Wśród represjonowanych żywa była idea powrotu do prawosławia, jako szansa na zachowanie swojej odrębności narodowej. Wspomnienia Talerhofu oraz prześladowań z czasów I wojny światowej (zwłaszcza rozstrzelanie Maksyma Sandowicza we wrześniu 1914 r. i późniejszy jego kult wśród Łemków) stały się elementem integrującym społeczność łemkowską oraz czynnikiem wiążącym ją z prawosławiem, kojarzonym ze swobodą wyrażania rusińskiej idei.

Fala masowych powrotów do prawosławia nastąpiła w latach 1926-1928 i trwała do 1933 r. W nomenklaturze (głównie katolickiej) proces ten nazywany jest schizmą tylawską (określenie pochodzi od nazwy wsi Tylawa, gdzie w 1926 r. część mieszkańców przeszła na łono Cerkwi prawosławnej). W ww. okresie w wielu łemkowskich wsiach zostały wybudowane nowe świątynie prawosławne (w większości będące tzw. „czasowniami” ).

Wskutek tych wydarzeń Watykan dekretem z 10 lutego 1934 o nazwie Quo aptius consuleret  utworzył, specjalnie dla Łemków, odrębną jednostkę jurysdykcyjną – Apostolską Administrację Łemkowyny. Składała się z 9 zachodnich dekanatów wydzielonych z greckokatolickiej diecezji przemyskiej. Na ich terenie działało 121 parafii podporządkowanych bezpośrednio Stolicy Apostolskiej, które skupiały 127 000 wiernych i 130 duchownych, którzy nieśli posługę w 204 cerkwiach parafialnych i filialnych. Głównym celem było powstrzymanie rozprzestrzeniania się prawosławia. Istotnym z punktu widzenia łemkowskiej inteligencji był również fakt, że AAŁ była strukturą docelową propagującą łemkowską ideę narodową.

Struktura wyznaniowa po 1947 r.

Wysiedlenia na radziecką Ukrainę w latach 1944–1945 oraz przeprowadzenie deportacji Łemków w ramach Akcji „Wisła” w 1947 r. sprawiło, że na Łemkowynie przestały de facto istnieć struktury zarówno Cerkwi prawosławnej, jak i greckokatolickiej. Należy jednak w tym miejscu zaznaczyć, że de iure AAŁ przestała istnieć dopiero w 1991 r. – znajduje to potwierdzenie w dokumentacji kościelnej. Przez cały czas struktura była wspominana w „Annuario Pontifico” (ostatnia wzmianka w 1990 r.) jak Apostolica Administratio pro Lemkis. Z papieskiego almanachu AAŁ zniknęła dopiero w 1991 r., kiedy jej terytorium formalnie wcielono w struktury archidiecezji przemysko-warszawskiej Ukraińskiej Cerkwi Greckokatolickiej w Polsce.

Po przeprowadzeniu Akcji „Wisła” trudniejsza sytuacja dotyczyła Cerkwi greckokatolickiej, która w całości została uznana przez władze państwowe za nielegalną. W istocie struktury greckokatolickie zostały zlikwidowane, a poszczególni duchowni zostali poddani represjom i inwigilacji. W pierwszych latach po przesiedleniu greckokatoliccy Łemkowie na ziemiach swojego przesiedlenia uczestniczyli w życiu religijnym w większości w świątyniach prawosławnych i rzymskokatolickich. Dopiero w latach 50. i 60. XX wieku zostały organizowane pierwsze greckokatolickie ośrodki duszpasterskie – tytułem przykładu wymienić można Legnicę, Szprotawę, Wołów, Patokę, Zieloną Górę czy Przemków. Obecnie Cerkiew greckokatolicka w Polsce posiada trzy diecezje.

Władze komunistyczne zezwoliły na działalność Polskiemu Autokafelicznemu Kościołowi Prawosławnemu, który po uregulowaniu swego stanu prawnego mógł podjąć misję duszpasterską wśród przesiedlonych Łemków na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Funkcje integracyjne w miejscach przesiedleń ludności łemkowskiej Cerkiew prawosławna realizowała w praktyce od 1947 r. W tym roku erygowano pierwsze prawosławne placówki na Ziemiach Zachodnich (w Zimnej Wodzie, Studzionkach, Buczynie, Jeleniej Górze i Jaworze). W kolejnych latach Łemkowie współtworzyli nowe prawosławne wspólnoty parafialne w Legnicy, Lipinach, Kożuchowie, Przemkowie, Wrocławiu, Rudnej, Lubinie, Lesznie Górnym, Ługach, Brzozie, Samborze, Malczycach, Michałowie, Torzymiu, Głogowie i Zielonej Górze.

Po odwilży 1956 r. rozpoczęło się również stopniowe odradzanie sieci parafialnej na Łemkowynie, dokąd zaczęli powracać wygnani Łemkowie. Już w 1956 r. odrodzono prawosławne życie liturgiczne w Bartnem i Wysowej. W 1957 r. powstała parafia w Bodakach, a w późniejszych latach erygowano placówki duszpasterskie w takich miejscowościach, jak np. Bielanka, Gładyszów, Kwiatoń, Pielgrzymka, Morochów, Leszczyny, Zdynia, Konieczna, Regietów, Wołowiec, Zyndranowa, Rozdziele, Kwiatoń, Hańczowa czy Komańcza. Parafie te w 1983 r. połączono w ramach nowej diecezji przemysko-nowosądeckiej (od 2016 r. noszącej nazwę „przemysko-gorlicka”). Pierwszym ordynariuszem został Łemko urodzony we Florynce – abp Adam (Dubec). W 1994 r. PAKP kanonizował pierwszego łemkowskiego świętego – Maksyma Gorlickiego (Sandowicza).

Obecnie (choć jest to czasami stereotypowe założenie) Łemkowie w ramach Cerkwii prawosławnej mają możliwość wysłuchiwania kazań i czytań liturgicznych w ojczystym języku na tych placówkach parafialnych, które w większości tworzą. Natomiast Cerkiew greckokatolicka od wielu lat prowadzi ukrainizację życia liturgicznego, w tym także na rdzennych parafiach łemkowskich.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… pojawia się tu.