Punkty zwrotne w historii Łemków

Proces kształtowania się tożsamości łemkowskiej w naturalny sposób związany jest towarzyszącymi czasom wydarzeniami historycznymi. Podobnie jak w przypadku innych nowoczesnych narodów z obszaru Europy Środkowej i Wschodniej, rozpoczyna się on po Wiośnie Ludów w 1848 roku i trwa do dzisiaj. Podczas rozważań nad tym procesem nie sposób pominąć punktów zwrotnych – wydarzeń,  które zdeterminowały dalsze wypadki i zdecydowały o losach społeczności łemkowskiej.

Pierwszym punktem zwrotnym w XX wieku był okres I wojny światowej i czas następujący bezpośrednio po nim. Władze austriackie w wyniku porażek na froncie wschodnim już w pierwszych miesiącach wojny rozpoczęły falę aresztowań galicyjskich Rusinów oskarżanych przez nie o moskwofilstwo. Odbywało się to w atmosferze terroru i psychozy wojennej. Bez sądu wykonywano egzekucje na aresztantach, wyłapywano wszystkich – zarówno adwokatów, duchownych, przedsiębiorców jak i chłopów – podstawą do aresztowania był zazwyczaj donos, a nie rozpoznanie kontrwywiadowcze. Zatrzymanych osadzano w obozie internowania w Talerhofie koło Grazu, przez który w czasie wojny przewinęło się około 15 tysięcy osób – w tym wielu pochodzących z Łemkowyny. Pod koniec 1914 roku Łemkowyna pomiędzy dolinami Wisłoki i Ropy została przecięta linią frontu, która utrzymywała się niemal przez pół roku. Część wschodnia znajdowała się pod okupacją rosyjską, część zachodnia kontrolowana była przez wojska austro-węgierskie i niemieckie. Po wyparciu wojsk rosyjskich, w strachu przed represjami ze strony władz austriackich, część ludności, szczególne z obszaru przyfrontowego, wycofała się razem z rosyjskim wojskiem.

U progu zakończenia I wojny światowej, kiedy kształtowała się nowa polityczna forma Europy Wschodniej, na kanwie określonych przez prezydenta USA Woodrowa Wilsona zasad o samostanowieniu narodów, również Łemkowie rozpoczęli proces uzyskiwania własnych struktur państwowych. 5 grudnia 1918 roku w pobliżu plebani we Florynce odbył się wiec, na którym zabrało się około pięciuset delegatów reprezentujących 130 miejscowości z obszaru Łemkowyny. Proklamowano wówczas Ruską Ludową Republikę Łemków, w skład której weszły powołane wcześniej na lokalnych wiecach Ruska Rada w Gładyszowie, Ruska Rada w Krynicy, Powiatowa Ruska Rada w Sanoku i powołana w Śnietnicy Powiatowa Ruska Rada dla powiatu grybowskiego. Projekt polityczny, jakim była Republika Łemkowska, przetrwał 2 lata, kiedy to została zlikwidowana przez władze polskie. Prezydium rządu: Jarosław Kaczmarczyk, ks. Dymitr Chylak i Mikołaj Gromasiak zostali aresztowani i oskarżeni o zdradę stanu, jednak w czasie głośnego procesu toczącego się przed sądem w Nowym Sączu – wszyscy zostali uniewinnieni. Republika Łemkowska bardzo szybko nabrała dla społeczności łemkowskiej wymiaru symbolicznego i stała się fundamentem dla budującej się ich tożsamości narodowej.

Kolejnym punktem zwrotnym w dziejach Łemkowyny był okres lat 1944-1947. Wydarzenia tego czasu najmocniej doświadczyły społeczność łemkowską. W pierwszych latach wojny, choć w regionie nie prowadzano większych działań zbrojnych, miejscowa ludność obarczona została wysokimi kontrybucjami na rzecz wojska, a szczególnie dotkliwymi były wywózki na roboty do Niemiec – szacuje się, że objęły one około 10% mieszkańców Łemkowyny w wieku produkcyjnym. Burzliwy okres rozpoczął się jesienią 1944 roku wielką operacją wojskową Armii Czerwonej, której celem było sforsowanie łuku Karpat i przejście wojsk na teren Słowacji. Do historii operacja ta przeszła jako operacja karpacko-dukielska lub dukielsko-preszowska i uważana jest za jedną z najbardziej krwawych bitew II wojny światowej. W jej wyniku zniszczeniu uległ praktycznie cały obszar wschodniej i środkowej części Łemkowyny. Na odcinku od Przełęczy Łupkowskiej po Przełęcz Beskid nad Ożenną zostało spalonych lub rozebranych na budowę infrastruktury wojskowej tysiące łemkowskich domostw, spalono również kilkadziesiąt cerkwi, często zabytkowych, wraz z całym ich wyposażeniem. Wysiedlona z obszarów działań frontowych ludność nie miała de facto do czego wracać.

Równolegle losy ludności łemkowskiej rozstrzygane były na Kremlu – we wrześniu 1944 roku Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego wraz z rządem Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej podpisały układ o przesiedleniach z Polski „wszystkich obywateli narodowości ukraińskiej, białoruskiej, rosyjskiej i rusińskiej”. W układzie, jak go wówczas nazywano – o „ewakuacji”, podkreślono, że przesiedlenie ma mieć charakter dobrowolny. Na teren Związku Radzieckiego, jeszcze w 1944 roku, wyjechało około 20 tysięcy Łemków pochodzących przede wszystkim z obszarów zniszczonych działaniami wojennymi. W kolejnych latach przesiedlenia nabrały charakteru przymusowego i do końca 1946 roku na teren sowieckiej Ukrainy przesiedlono ok. 70% mieszkańców Łemkowyny.

W kolejnym roku pozostała ludność łemkowska, której liczebność szacunkowo określano w przedziale pomiędzy 30 a 40 tysięcy, została wysiedlona na ziemie zachodnie i północne Polski – tak zwane Ziemie Odzyskane.  Decyzję o przeprowadzeniu akcji „Wisła” rząd polski podjął uchwałą w kwietniu 1947 roku, a jej celem było „rozwiązanie problemu ukraińskiego na terenie Polski”, poprzez przesiedlenie i rozproszenie ludności, co miało przyspieszyć asymilację w nowych miejscach osiedlenia. Wysiedlano według klucza wyznaniowego –  grekokatolików i prawosławnych, nie wgłębiając się sprawy tożsamościowe – komunistyczne władze uważały bowiem Łemków za grupę ukraińską.  Wsie z obszaru Łemkowyny wysiedlono latem 1947 roku – głównie na Dolny Śląsk, ale również do Krajny, zachodniej Wielkopolski czy na Warmię. Pozostawiony w górach majątek został zniszczony lub zajęty przez osadników, nieużytkowane cerkwie latami niszczały, natomiast rozrzuceni po Polsce Łemkowie na kolejnych kilkadziesiąt lat z powodu działań dyskryminacyjnych, nie tylko politycznych, ale i społecznych, zmuszeni zostali do przeniesienia swojego życia kulturalnego do przysłowiowego podziemia.

Bez wątpienia najważniejszym w drugiej połowie XX wieku punktem zwrotnym dla społeczności łemkowskiej w Polsce był okres transformacji ustrojowej, którego początek symbolicznie przyjmuje się na 1989 rok. Ukierunkowana na budowę wolnego rynku,  stworzenie społeczeństwa obywatelskiego oraz demokratyzację transformacja, otworzyła przed Łemkami nowe, niedostępne dotychczas perspektywy. Mogli zacząć się organizować, zarówno w strukturach politycznych, jak i w inicjatywach  pozarządowych. Z uwagi na duże rozproszenie za najbardziej odpowiednią formę zrzeszającą społeczność łemkowską uznano stowarzyszenie, które powołano do życia wiosną 1989 roku w Legnicy pod nazwą „Stowarzyszenie Łemków”. W 1991 roku reaktywowano założone w 1908 roku Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach. Stowarzyszenie Łemków weszło w skład Światowej Rady Rusinów – rusińskiej organizacji społeczno-kulturalnej, powstałej w 1991 podczas I Światowego Kongresu Rusinów. Również w 1991 roku powstał Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca „Kyczera” z siedzibą w Legnicy (jako stowarzyszenie), a w latach kolejnych inne organizacje.

Ostatni punkt, a w zasadzie podpunkt, osadzić można w pierwszej dekadzie wieku XXI. Wiąże się on z intensyfikacją procesów demokratyzacji i europeizacji Polski – w tym przypadku wzrastającej, choć po części wymuszonej, politycznej wrażliwości na problematykę mniejszości etnicznych.  Wraz z przystąpieniem Polski do Unii Europejskiej w maju 2004 roku,  przyspieszono prace nad ustawą o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym, którą przyjęto 6 stycznia 2005 roku. Reguluje ona sprawy związane z zachowaniem i rozwojem tożsamości kulturowej mniejszości narodowych i etnicznych, zachowaniem i rozwojem języka regionalnego, integracją obywatelską i społeczną osób należących do mniejszości narodowych i etnicznych, reguluje także sposób realizacji zasad równego traktowania osób bez względu na pochodzenie etniczne oraz określa zadania i kompetencje organów administracji rządowej i jednostek samorządu terytorialnego w zakresie tych spraw. Jest to pierwszy akt normatywny, który uznaje Łemków za mniejszość etniczną. Z perspektywy kilkunastu lat funkcjonowania ustawy, pomimo szeregu opartych na niej rozwiązań, które dla mniejszości są problematyczne, w sposób znaczący zmieniła ona przestrzeń dla funkcjonowania mniejszości łemkowskiej – zarówno w wymiarze prawnym, politycznym, jaki i społecznym czy kulturalnym.

Łemkowie mogli wskazać swoją narodowość podczas spisu powszechnego w 2002 roku (podało ją wówczas niecałych 6 tys. osób). Jego wyniki z 2011 roku (10,5 tysiąca osób utożsamiających się z narodowością łemkowską, przy czym dla przeszło 50% była to jedyna narodowość) umożliwiły podjęcie kolejnych działań, określonych we wcześniej wspomnianej ustawie, których celem jest utrzymanie i rozwój łemkowskiej tożsamości kulturowej. W wybranych miejscowościach wprowadzono do programu szkół, zarówno na poziomie podstawowym jak i ponadpodstawowym, język łemkowski jako dodatkowy, a od 2013 roku istnieje możliwość zdawania matury z języka łemkowskiego jako dodatkowego języka.

Dużo wcześniej, bo w roku 2001, na prośbę Sejmowej Komisji ds. Mniejszości Narodowych uruchomiono w Instytucie Filologii Rosyjskiej na Uniwersytecie Pedagogicznym w Krakowie kierunek filologia rosyjska z językiem rusińsko-łemkowskim w modelu podwójnej filologii (po ukończeniu studiów absolwenci zostali wykwalifikowanymi specjalistami w zakresie języka rosyjskiego oraz w zakresie języka łemkowskiego). Język łemkowski pojawił się w przestrzeni publicznej – między innymi – w 2012 roku w 8 miejscowościach gminy Uście Gorlickie zamontowano dwujęzyczne tablice-znaki drogowe z nazwami miejscowości (wcześniej, dzięki staraniom Stowarzyszenia Młodzieży Łemkowskiej „Czuha” w Polsce, w 2009 roku taka tablica jako pierwsza zamontowana została w Bielance w gminie Gorlice). Od 2011 roku działa również radio LEM.fm prowadzone przez Stowarzyszenie „Ruska Burska”, z redakcją w Gorlicach, którego głównym językiem prowadzonych audycji jest język łemkowski.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… pojawia się tu.