Organizacje łemkowskie – przedwojenne i współczesne

Opisując tematykę organizacji łemkowskich należy w pierwszej kolejności odznaczyć cenzus czasowy oraz określić geograficzny zasięg niniejszego opracowania. Opracowanie dotyczy organizacji łemkowskich przedwojennych i współczesnych. Jednakowoż podkreślić należy, że o ile w najnowszej historii Polski czy innych europejskich państw, zazwyczaj cenzusem oddzielającym pewne wydarzenia czy fakty jest początek i koniec II wojny światowej, o tyle w przypadku historii Łemkowyny tym definitywnym punktem granicznym jest Аkcja „Wisła”, przeprowadzona przez polskie komunistyczne władze w 1947 r.

Konkretyzując zatem powyższe, w niniejszym opracowaniu postaram się opisać działalność organizacji łemkowskich mniej więcej od początku XX w. do 1947 r., poprzez działalność oficjalnych i nieoficjalnych struktur w okresie panowania komunizmu w Polsce, kończąc na organizacjach współczesnych, których korzenie sięgają w głównej mierze procesu demokratyzacji życia społecznego w Polsce po 1989 r. Zaznaczyć także należy, że niniejszy opis dotyczyć będzie ograniczonego zasięgu geograficznego, gdyż będzie odnosił się przede wszystkim do organizacji łemkowskich działających na obszarze dzisiejszej Polski.

Opis dotyczy głównych organizacji łemkowskich, mających istotne znaczenie i zasługi w kształtowaniu łemkowskiej działalności społeczno-polityczno-kulturalnej. Zaznaczyć należy, że we wszystkich opisywanych poniżej okresach historycznych, paralelnie do organizacji łemkowskich istniały na Łemkowynie organizacje deklarujące się jako ukraińskie.

I.

Początki organizowania się Rusinów na obszarze Łemkowyny sięgają końca XIX w. i związane są z trzema głównymi ruchami narodowo-politycznymi: staroruskim (starorusińskim), rusofilskim i ukraińskim. Zatem jednymi z pierwszych struktur, mających za zadanie grupowanie i wychowywanie przyszłej inteligencji były tworzone na przełomie XIX i XX st. Ruskie Bursy. Zdecydowanie jedną z najważniejszych tego typu placówek była założona w 1898 r. Ruska Bursa w Nowym Sączu. Do grona jej założycieli i członków należeli m.in. ks. Teofil Kaczmarczyk, ks. Gabriel Hnatyszak, ks. Józef Mochnacki, ks. Jan Chryzostom Durkot, ks. Miron Czerlunczakiewycz, ks. Emilian Wengrynowicz, Wasyl Jaworski (właściciel szybów naftowych, poseł do parlamentu austraickiego), Piotr Liniński (naczelnik Sądu w Nowym Sączu) oraz Jan Czekawski (nauczyciel gimnazjum w Nowym Sączu). Pomimo, że sądecka Bursa była w swoim głównym założeniu strukturą wychowawczo-szkolną, to można ją śmiało określać mianem jednej z pierwszych organizacji społeczno-kulturalnych. Świadczyć o tym może chociażby skład osobowy tej instytucji. Nowosądecka Ruska Bursa była jedną z kuźni przyszłych łemkowskich działaczy i liderów politycznych. Jej wychowankami byli m. in. Iwan Rusenko, Dymitr Wisłocki, Metody Trochanowski, Aleksander Hassaj, Orest Hnatyszak czy Iwan Andrejko. Odpowiedzią na powstanie Ruskiej Bursy w Nowym Sączu, było stworzenie przez ukraińskich działaczy Ukraińskiej Bursy w Nowym Sączu (1902 r.).

W 1908 r. łemkowscy działacze powołali na wzór nowosądeckiej bursy kolejną Ruską Bursę – w Gorlicach. Podobnie jak nowosądecka, grupowała nie tylko jej założycieli – działaczy, ale przede wszystkim wychowywała przyszłą łemkowską inteligencję. Jej założycielami byli m.in. ks. Wasyl Kuryło, ks. Mychaił Jurczakewycz, ks. Maksym Durkot, ks. Hryhorij Maksymowycz, ks. Władymir Kałużniackij, Damian Bubniak, Hryhorij Gal. W 1909 r. organizacja miała już swój piętrowy budynek, sad i ziemię przy ul. Sienkiewicza 28 w Gorlicach.

Nie sposób w niniejszym opracowaniu nie wspomnieć o funkcjonowaniu struktury o wiele większym znaczeniu, niż zwykła organizacja społeczna, bo o powołanej do życia strukturze stricte politycznej, jaką była Ruska Ludowa Republika Łemków (1918-1921). W istocie była ona podłożem łemkowskiej państwowości (choć utrzymanej niedługo). Najbardziej znanym wydarzeniem związanym z działalnością Republiki jest wiec, który odbył się w Florynce 5 grudnia 1918 r. Liderami tej struktury byli m.in. ks. Mychaił Jurczakewycz, ks. Wasyl Kuryłło, ks. Dymitr Chylak, dr Jarosław Kaczmarczyk, dr Dymitr Sobyn, dr Aleksander Cichański czy Mikołaj Gromosiak. Niepowodzenie ww. struktury oraz jej pacyfikacja przez ówczesne polskie władze, doprowadziły w gruncie rzeczy do tego, że w pierwszych latach dwudziestolecia międzywojennego brak było ścisłych łemkowskich struktur organizacyjnych.

Jedną z późniejszych kluczowych łemkowskich organizacji był powołany 8 grudnia 1933 r. na zjeździe w Sanoku Łemkowski Związek (łem. Лемкiвскій Союз). Zważyć należy, że była to odrębna organizacja od innej sławnej łemkowskiej struktury o podobnej nazwie – Łemko Sojuz (łem. Лемко Союз). Ta druga działała w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie. Ideowo jednak obie organizacje współgrały.

W późniejszym okresie jednym z głównych regionów działalności Łemkowskiego Związku była Krynica (z uwagi na miejsce zamieszkania jej lidera – adwokata dr Oresta Hnatyszaka). Organizacja ta żądała m.in. powołania odrębnego od ukraińskiego greckokatolickiego biskupstwa dla Łemkowyny, od polskiego rządu domagała się wydania zakazu agitacji ukraińskiej w szkołach i cerkwiach. Deklarowała swą lojalność wobec władz polskich. Głównym organem prasowym Łemkowskiego Sojuzu był publikowany po łemkowsku „Łemko” (Nowy Sącz 1934, Krynica 1934-1936, Lwów 1936-1939). Należy dodać, że z inicjatywy tej wpływowej organizacji, w 1933 r. wprowadzono do szkół na Łemkowynie nauczanie języka łemkowskiego (pierwszy elementarz opracował Metody Trochanowski).

II.

Najnowsza, powojenna historia Łemków zdeterminowana jest w najwyższym stopniu tragedią Łemkowyny lat 1945-1947. Wtedy to w sposób przymusowy wysiedlono całą społeczność z jej etnicznej ojczyzny i rozsiedlono w 1945 r. w większości (ok. 70% jej mieszkańców) na terytorium radzieckiej Ukrainy, pozostałą zaś część w 1947 r. wysiedlono na terytorium Polski zachodniej i północnej, na tzw. Ziemiach Odzyskanych. Tym samym po 1947 r. Łemkowyna przestała istnieć w swoim dotychczasowym kształcie. Faktycznie, na skutek komunistycznego reżimu, Łemkowie jako mniejszość narodowa całkowicie przestali istnieć.

Mniej więcej przez pierwszą dekadę po Akcji „Wisła” inteligencja łemkowska nie miała żadnej możliwości organizowania się i współdziałania na niwie społeczno-kulturalnej. Dodać należy, że budowanie struktur organizacyjnych w drugiej połowie lat 50. XX w. odbywało się w Polsce na dwóch płaszczyznach terytorialnych: Ziemiach Zachodnich (ze względu na dużą liczbę osiedlonych Łemków głównie na obszarze byłych województw wrocławskiego i zielonogórskiego) i historycznej Łemkowyny (po 1956 r. wraz z pojawiającą się możliwością powrotów na ojczystą ziemię). Trzecią płaszczyzną (aktywną także przed wysiedleniami) była emigracja łemkowska poza granicami kraju (głównie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie).

Jednym z pierwszych oddolnych procesów kształtowania się struktur pod rządami komunistycznymi, były działania prowadzone przez środowisko młodych łemkowskich działaczy z okolic Zielonej Góry. Wśród jej liderów znajdowali się Paweł Stefanowski, Jarosław Zwoliński i Jarosław Merena. Pierwotnym postulatem mniejszości łemkowskiej na Ziemiach Zachodnich było powołanie niezależnej łemkowskiej organizacji społecznej.

W dniu 25 maja 1958 r. w mieszkaniu Pawła Stefanowskiego w Zielonej Górze odbyło się zebranie mające na celu powołanie powojennej organizacji łemkowskiej. Wskutek tego został powołany do życia Tymczasowy Krajowy Komitet Organizacyjny Łemków i Rusinów w Polsce (TKKOŁiRwP). Komitet postulował podjęcie działań na rzecz powrotu Rusinów na Łemkowynę oraz uznania przez komunistyczne władze ludności łemkowskiej za odrębną od ukraińskiej mniejszość narodową. Tego rodzaju deklaracje i wystąpienia nie były tolerowane nie tylko przez polskie władze komunistyczne, ale także przez Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (UTSK), które podobnie nie uznawało istnienia odrębnej łemkowskiej mniejszości narodowej. Co ciekawe, TKKOŁiRwP przesłał na ręce Władysława Gomułki list i deklarację o zawiązaniu organizacji. W korespondencji podano m.in., że „[…] Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (UTSK) w Polsce nie może na żadnym odcinku życia społeczno-kulturalnego reprezentować Rusinów-Łemków”. Ostatecznie, z uwagi na odgórne wyjęcie mniejszości łemkowskiej spod prawa, wszelkie próby stworzenia niezależnej łemkowskiej organizacji w tym czasie zostały udaremnione. W wyniku interwencji władz w ramach UTSK została powołana Sekcja do Spraw Rozwoju Regionalnej Kultury Łemkowskiej (tzw. Łemkowska Sekcja). Od tamtej pory głównymi jej działaczami byli Paweł Stefanowski, Teodor Gocz i Michał Doński.

Oficjalnie zatem mniejszość łemkowska aż do upadku komunizmu w Polsce nie mogła posiadać swojej organizacji społecznej. W okresie komunistycznym nieformalną łemkowską organizacją był Zespół Pieśni i Tańca „Łemkowyna” (później nazwany Reprezentacyjnym Zespołem Łemków w Polsce „Łemkowyna”), założony w 1969 r. w Bielance przez Jarosława Trochanowskiego (wrócił on z wysiedlenia na rodzimą ziemię na zaproszenie działaczy z tzw. Łemkowskiej Sekcji, celem organizowania życia kulturalnego na Łemkowynie). Zespół w swoich szeregach grupował w większości ówczesnych i późniejszych wybitnych łemkowskich działaczy. „Łemkowyna” poprzez swój repertuar krzewiła wśród Łemków patriotyczne nastroje.

W związku z sukcesem „Solidarności” w 1982 r.  przez chwilę pojawiła się próba powołania Towarzystwa Miłośników Kultury Łemkowskiej. Jego inicjatorami byli Teodor Gocz, Paweł Stefanowski, Jarosław Trochanowski, Piotr Trochanowski, Władysław Graban.

Jednym z ważniejszych kroków ku stworzeniu pierwszej niezależnej powojennej łemkowskiej organizacji w Polsce było zorganizowanie przez Zespół „Łemkowyna” w dniach 12-14 sierpnia 1983 r. w Czarnej I Warsztatów Plenerowych Zespołu Pieśni i Tańca „Łemkowyna” – Łemkowska Watra. Pomysłodawcami wydarzenia byli: Jarosław Trochanowski, Piotr Trochanowski i Władysław Graban. Łemkowskie Watry z lat 1983-1989 były wydarzeniami jawnie manifestującymi odradzającą się tożsamość i niezależną łemkowską myśl. Paradoksalnie – to już za czasów wolnej Polski organizowanie wydarzenia zostało przejęte przez aktywistów z kręgu UTSK (ostatecznie przez proukraińskie Zjednoczenie Łemków), którzy w późniejszym okresie zaprzeczali istnieniu odrębnej mniejszości łemkowskiej.

15 marca 1989 r. na zebraniu łemkowskich działaczy w Legnicy powołano do życia Stowarzyszenie Łemków (zarejestrowane w dniu 7 kwietnia 1989 r.). Komitet założycielski tej pierwszej niezależnej łemkowskiej organizacji w Polsce po II wojnie światowej składał się z następujących osób: Andrzej Kopcza, Piotr Trochanowski, Stefan Kosowski, Jarosław Horoszczak, Stefania Dubec, Włodzimierz Horbal, Bogdan Gambal, Stefan Dyczko, Jarosław Zwoliński, Tomasz Mołodczak, Mikołaj Paduchowicz, Dymitr Rusynko i Jarosław Chomiak. Wśród najważniejszych osiągnięć Stowarzyszenia Łemków wymienić należy działania związane z kodyfikacją języka łemkowskiego, wprowadzenie nauczania tego języka do szkół, wydawanie pierwszego powojennego łemkowskiego czasopisma „Besida” i prowadzenie polityki mającej na celu uznanie Łemków za odrębną mniejszość etniczną (finalizacja tego procesu nastąpiła w 2005 r. w związku z przyjęciem Ustawy o mniejszościach narodowych i etnicznych oraz o języku regionalnym). Stowarzyszenie Łemków organizuje rok rocznie w Michałowie na Dolnym Śląsku Łemkowską Watrę na Obczyźnie. Jest członkiem–założycielem Światowej Rady Rusinów.

30 marca 1990 r. w Gorlicach zostało zarejestrowane Zjednoczenie Łemków. Organizacja ta początkowo była uznawana za umiarkowaną, kolejno deklarując się jako ukraińska (jest członkiem wspierającym Związek Ukraińców w Polsce).

1 czerwca 1991 r. na zebraniu założycielskim w Gorlicach zostało reaktywowane Stowarzyszenie „Ruska Bursa”, przyjmując za swój statut dokument pierwotnego Stowarzyszenia – założonego w 1908 r. Po kilkuletniej sądowej batalii organizacja odzyskała przedwojenny majątek – budynek Ruskiej Bursy wraz parcelą przy ul. Sienkiewicza 28 w Gorlicach. Jednym z ważniejszych sukcesów Stowarzyszenia było powołanie w dniu 1 czerwca 2011 r. pierwszego łemkowskiego radia Lem.fm (jego pomysłodawcą był Bogdan Gambal). Stowarzyszenie prowadzi działalność wydawniczą, edukacyjną, wychowawczą, kulturalną, jak również społeczno-polityczną. Duży nacisk kładzie na pielęgnowanie i rozwój języka łemkowskiego. Współpracuje z organizacjami rusińskimi ze Słowacji i Ukrainy.

Paweł Stefanowski, jeden z najzdolniejszych organizatorów życia społeczno-politycznego Łemków na przestrzeni ostatnich dekad, powołał do życia w 1989 r. Społeczny Krąg Łemków „Hospodar”, który w 1991 r. zamienił w pierwszą łemkowską partię polityczną pod nazwą Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków „Hospodar”. W owym czasie Stefanowski redagował i wydawał czasopismo „Łemko” (biuteny RDKŁ „Hospodar”). Kierowany nim „Hospodar” kierował liczne petycje i deklaracje do polskich władz, w których domagał się zabezpieczenia praw Łemkom, zwrotu nielegalnie skonfiskowanych po Akcji „Wisła” prywatnych lasów oraz wypłaty odszkodowań i zadośćuczynienia. W 2003 r. Stefanowski będąc niezadowolonym z postawy ówczesnych polskich władz skierował skargę do Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasbourgu.

W 1991 r. w Legnicy został powołany do życia przez Jerzego Starzyńskiego Łemkowski Zespół Pieśni i Tańca „Kyczera” (głównie z członków tworzących tzw. zachodnią grupę zespołu „Łemkowyna”), zarejestrowany w 1992 r. jako stowarzyszenie. Początkowo zespół skupiał się na działalności artystycznej. Jednym z ważniejszych obszarów działalności „Kyczery” jest rekonstrukcja łemkowskiego ubioru, tańców, pieśni i obrzędów, a także działalność wydawnicza, archiwalna i muzealna. Zespół organizuje Międzynarodowy Festiwal Folklorystyczny „Świat pod Kyczerą”.

W dniu 5 kwietnia 1995 r. zostało zarejestrowane Towarzystwo na Rzecz Rozwoju Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. W tym miejscu należy dodać, że początki Muzeum wiążą się z powrotem z wysiedlenia Teodora Gocza i jego rodziny do Zyndranowej. Grupa ówczesnych łemkowskich działaczy na naradzie przeprowadzonej 17 sierpnia 1968 r. w Bielance, powołała Radę Muzealną i Izbę Pamiątek Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej. W spotkaniu wzięli udział Teodor Gocz, Michał Doński, Paweł Stefanowski, Jarosław Trochanowski, Teodor Kuziak i Leon Gal. Data ta uznawana jest za początek Izby Pamiątek Kultury Łemkowskiej. Na czele Rady Muzealnej stanął wówczas Paweł Stefanowski, a kierownikiem muzeum został Teodor Gocz. Oprócz głównej działalności muzealnej i archiwalnej, Muzeum prowadzi także m.in. działalność wystawową i wydawniczą, organizuje w Zyndranowej festiwal „Od Rusal do Jana”.

Swoją organizację łemkowską powołali w 2007 r. również młodzi Łemkowie – to Stowarzyszenie Młodzieży Łemkowskiej „Czuha” w Polsce, które swoją siedzibę znalazło w historycznym budynku Ruskiej Bursy w Gorlicach. Najważniejszym osiągnięciem tej młodzieżowej struktury było postawienie dzięki jej staraniom pierwszej dwujęzycznej polsko-łemkowskiej tablicy z nazwą wsi na Łemkowynie. W 2009 r. taka pierwsza tablica została zamontowana w Bielance w gminie Gorlice. Dzięki organizacji „Czuha” w 2012 r. w kolejnych ośmiu wsiach zostały zamontowane dwujęzyczne tablice (na obszarze gminy Uście Gorlickie).

W województwie lubuskim działa Stowarzyszenie Lemko Tower. W ramach swoich zadań prowadzi chociażby działalność artystyczną i wydawniczą (w ostatnim czasie wydając m.in. przekłady literatury obcej na język łemkowski). W Ługach k. Strzelec Krajeńskich organizuje festiwal Łemkowska Watra.

Podkreślić należy, że na przestrzeni ostatnich trzech dekad wolnej Polski zawiązało się jeszcze kilka innych łemkowskich organizacji społeczno-kulturalnych. Przez kilka lat jedną z ważniejszych była powołana w 2001 r. Fundacja Wspierania Mniejszości Łemkowskiej Rutenika. Pierwszym prezesem Zarządu Fundacji był Michał Sandowicz. Jednym z jej głównych celów było wspieranie finansowe działalności kulturalnej Łemków, szczególnie piśmiennictwa, sztuki ludowej i tradycji łemkowskiej. Rutenika wydała kilka cennych publikacji. Fundacja jest obecnie w stanie likwidacji.

W środowisku łemkowskim istnieją także inne mniejsze organizacje, które nieregularnie prowadzą różne działania na rzecz społeczności łemkowskiej. Wydaje się, że jednym z poważniejszych, a zarazem odpowiedzialnych wyzwań współczesnych organizacji łemkowskich w Polsce powinny być działania związane z zachowaniem i pielęgnowaniem tożsamości i języka łemkowskiego.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… pojawia się tu.