Недожытых 90 років Павла Стефановского, вірного сына Лемковины

Кєд думаме на найважнійшы особности лемківского незалежного руху по 1956 р., серед них є певністю Павел Стефановскій, якій уж в своіх молодых роках зачал ся анґажувати в соспільно-політичну діяльніст. Ціль того заанґажуваня былa яснa – вымагати од комуністичных власти признаня прав Лемкам, засуджыня акциі «Вісла» і позволіня вернути жытелям на рідну Лемковину.

Был то діяч, якій все думал на соспільне добро цілой лемківской меншыны. Кєд была така потреба, знал своє приватне добро лишыти для спільного добра громады.

В тых днях споминаме як раз на недожытый ювілей 90 років од народжыня того вызначного лемківского діяча. Стефановскій одышол такой рік тому – о пару дни будеме споминати на першу річницю смерти (вмер 31. марця 2021 р.). Переслідме іщы раз тото цінне, але каменисте жытя, оддане вполни справам лемківской соспільности.

Початок і «конец»

Павел Стефановскій вродил ся 3. марця 1932 р. в Білянці при Ґорлицях. Там в дітячых роках стрітила го ІІ світова война. Стефановскій невельо споминал про тоты рокы в своім пізнійшым жытю. В 1947 р. в рамках акциі «Вісла» довєдна з родином был выгнаный з рідной землі і оселеный на Нижнім Шлеску.

Там в 1952 р. скінчыл професийну механічну школу, зыскавшы фах електромонтера. Пак зачал студиі на Механічным Выділі Варшавской Політехнікы. Скоро перестал студиювати і пішол робити в просторі культуры (піднял працу в Выділі Культуры і Штукы в Олаві), неодолга єднак был покликаный до войска. Товды же скінчыл высшу офіцерску школу і зыскал ступін підпоручника.

Присутный од самого початку

Остаючы іщы пару років на выгнаню, в 1956 р. вчас помягчыня комуністичного режіму, заанґажувал ся в соспільну діяльніст. Стефановскому было товды 24 рокы.

В тым часі намагал ся основати соспільну орґанізацию, яка бы репрезентувала інтересы Русинів в Польщы. Был присутный в зеленогірскым середовиску лемківскых патріотів. То як раз період, коли в Зеленій Горі спілосновал Тымчасовый Соспільно-Освітній Комітет Русинів-Лемків – орґанізацию, яка домагала ся признаня Русинів польскыма властями за окрему нацийональну меншыну (незалежну од Украінців). Очывидно того рода деклярациі і выступліня молодых лемківскых інтеліґентів не сподабали ся верхушці Украіньского Соспільно-Культурного Товариства (УСКТ).

Конец-кінцьом власти рішыли, што єдиным місцьом, де Лемкы мали бы вести активніст, єст выключні украіньска монополистична орґанізация УСКТ. Так Стефановскій спілорґанізувал при ній так звану Лемківску Секцию. Был в тій секциі єдным з найактивнійшых лемківскых діячів.

З огляду на голошены постуляты і закликы вертаня Лемків з выгнаня на рідны землі та потребу регабілітуваня і рекомпенсуваня за безправні одобраный маєток (уж в 1957 р. Стефановскій вымагал того од польскых комуністичных власти), был засудженый як «сепаратиста», крайный діяч і ограничаный в своій діяльности. Власти УСКТ розпустили Лемківску Секцию ґрупуючу Лемків. Павел Стефановскій аж в 1972 р. был назад принятый до УСКТ – товды станул на челі ґорлицкого одділіня.

Поворот рівный одроджыню

Переломный здає ся быти 1959 р., кєд же товды Стефановскій вернул на Лемковину, до свойой рідной Білянкы.

Был єдным з ініцияторів будовы устяньского памятника в чест партизантам з Лемковины і «добровольцям» до Червеной Арміі. Памятник торжественно одкрыли 22. липця/юлия 1963 р.

Як фаховый інструктор культуры орґанізувал два фестівалі лемківской культуры. Обі подіі были нагодом до першой по выселіню лемківской маніфестациі ґруповой достоменности на рідных землях. Першый фестіваль одбыл ся в 1962 р. в Лоси під Ґорлицями, а другій (так окрисленый спілтоваришами) проходил як раз 22. липця/юлия 1963 р. в Устю Рускым вчас одкрытя реченого памятника. Стефановскій в тот ден одподівал за забезпечыня культурной части проґраму.

Стефановскій основал співочы і театральны ансамблі. Скоро занял ся орґанізуваньом колективів в Білянці, Команчы і Туриньску. Коли ярю 1968 р. до Білянкы вернул з выгнаня Ярослав Трохановскій, Стефановскій влучыл ся в діяльніст Репрезентацийного Ансамблю Лемків в Польщы «Лемковина». В пізнійшых роках был інструктором танця та долголітнім конферансиєром ансамблю.

Коли задуманы были пленеровы варшаты ансамблю Лемковина – Лемківска Ватра, влучыл ся активно в іх орґанізацию. В проґрамі І Лемківской Ватры, котра проходила в днях 12-14. серпня/авґуста 1983 р., нашол ся пункт: стріча з етноґрафом Павлом Стефановскым.

Музейник, етноґраф

Як уж было спомянуто, Стефановскій был ци абы не єдиным в тамтым часі Лемком, якій професийно вывчыл етноґрафію (студиювал екстерно на Вроцлавскым Університеті в 1963-1969 рр.). Отримане знаня придало ся му в зберіганю материяльной і духовой спадковины Лемковины.

Дакус перше (такой одраз по повороті до Білянкы) на основі згромадженых артефактів і архівальных документів основал приватный лемківскій музей, пак названый Музейом Лемківского Ремесла ім. Штефана Чергоняка в Білянці. Стефановскій не лем мал ґу тому професийне зрыхтуваня – він любувал ся в етноґрафіі, што остало з ним на долгы рокы дальшого жытя.

В тым просторі был фаховым дослідником і реєстратором культурного жытя Лемків. В своім приватным архіві мал незрахуване чысло власных фотоґрафій і неоціненых фільмів (зареєструвал прим. похорон Епифана Дровняка в 1968 р.). Зберал і сохранил лемківскє народне облечыня, котрого част пак передал до Музею Лемківской Культуры в Зындрановій.

Як раз початок зындранівского музею стисло повязаный з його особом. 17. серпня/авґуста 1968 р. в Білянці одбыла ся стріча передовых лемківскых діячів. В нараді брали участ Михал Доньскій, Михал Дзвінка, Федор Ґоч, Павел Стефановскій, Ярослав Трохановскій, Федор Кузяк і Леон Ґаль. Стріча закінчыла ся покликаньом до жытя Музейной Рады і Ізбы Памяток Лемківской Культуры в Зындрановій (музей початкого фунґувал як Хыжа Памяток Лемківской Культуры).

То як раз Стефановскій як першый оголосил світу, што креницкій маляр знаный як Никыфор Креницкій то Лемко, імя котрого Епифаній Дровняк. Метрику хрещыня виділ уж в 1960 р., а в 1971 р. бодай першый раз вказал єй публично – надрукувал в украіньскій ґазеті «Наше Слово».

Політична діяльніст по трансформациі

Павел Стефановскій знал робити політику і николи не боял ся піднимати діянь о політичным характері, чого доказом была його дотеперішня діяльніст. По системовых трансформациях в Польщы надале намагал ся голосити світу про траґедию лемківской меншыны, а жадал при тым пошкоджыня жертв выгнаня.

В 1989 р. покликал Громадяньскій Круг Лемків в Польщы «Господар», якій в 1991 р. замінил в політичну партию Русиньскій Демократичный Круг Лемків «Господар». В тым часі выдавал квартальник «Лемко». Надале писал петициі, зверніня і деклярациі до польскых власти, якых цілю было забезчыня прав лемківской етнічной меншыны. В 2003 р. незадоволеный рішынями польскых власти подал справу до Европейского Трибуналу Прав Чловека в Штрасбурґу.

По реактивациі в 1991 р. найстаршого лемківского общества – Стоваришыня «Руска Бурса» в Ґорлицях, покійный был за признаньом маітельскых прав до бурсы єй реактиваторам і дал ясну і принципіяльну підпору привернути єй первістну функцию. Од 1995 р. в поміщыню, з котрого днес высылат перше лемківскє радийо ЛЕМ.фм, Павел Стефановскій мал канцелярию свого соспільного руху «Господар», а попри тым вюл лемківску музейну ізбу.

Пізріня Стефановского на нацийонально-етнічну приналежніст Лемків, здає ся, переходилo еволюцию. В 50. роках ХХ ст. был пересвідченый, же сут окремым народом, деси в 70. роках ХХ ст. пристал на офіцияльну партийно-державну позицию, же Лемкы мают быти признаваны за част украіньской культуры, а зас од початку 90. років стоял на позициі же сут окремом нацийом – частю окремого русиньского народу.

В остатнім часі перед смертю прилучыл ся до загальнорусиньской списовой кампаніі перед Нацийональным Повселюдным Списуваньом 2021 р. Был єдным з героів кампаніі – заохочувал в радию ЛЕМ.фм деклярувати лемківску нацийональніст. Выступувал на промоцийній летучці, на котрій сопоставленый был з інчым великым лемківскым політиком – др. Ярославом Качмарчыком.

Был лавреатом вельох нагорід, м.ін. преміі малопольского воєвідства ім. Р. Райнфуса ци оцініня Стоваришыня Лемків – нагороды ім. Никыфора (Епифана Дровняка).

Літературна творчіст

Стефановскій то єден з найвызначнійшых сучасных лемківскых писменників і поетів. Зачал публикувати в 50. роках ХХ ст., найперше в украіньскым тыжденнику «Наше Слово», де найвеце його текстів явило ся на «Лемківскій Сторінці». Часто хоснувал псевдонімы, м.ін. Павел Компір.

В 1960 р. в печатни Лемко-Союза в ЗША і Канаді выдал драму «Любов неволю ламе». Од 80. років ХХ ст. публикувал авторскы збіркы поезиі: Ікона. Лемківскій край (1985 р.), Лемківска ікона — Łemkowski pejzaż (1985), Лем (1991), Лемківскій край (1993), Лемківскій біль (2002). В 2019 р. была выдана авторска збірка пісен, на котрій сам выспівал своі творы.

Зачысляный є до авторів напряму тзв. лемківской автопрезентациі (разом з Петром Мурянком, Стефанійом Трохановском, Володиславом Грабаном і Оленом Дуць-Файфер). Творці того напряму – з вынятком Стефановского – роджены были уж на чужыні. Стефановскій в своій творчости одкликувал ся до болю выгнаня, ідеализувал Лемковину і єй жытелів, смотріл на свою вітчызну оком дітины, но заєдно його стишкы все вводили патріотичного духа.

Бібліоґрафія:

• Олена Дуць-Файфер, Рефлексиі до ювілею 70-літя Павла Стефановского, Лемківскій Річник 2002.
• Богдан Ґамбаль, Ювілей Павла Стефанoвского – великого писменника і мужного русиньского політика, lem.fm.
• Богдан Горбаль, Павло Роберт Маґочій, Стефановський Павло (Стефановскій Павел; Stefanowski Paweł), Енциклопедія історії та культури карпатських русинів.
• Федор Ґоч, Жытя Лемка.
• Ярослав Трохановскій, Пращай, сусіде Павле…, lem.fm.
• Ярослав Трохановскій, Лемковина, моє жытя, Лемківскій Річник 2019.
• Ярослав Зволіньскій, Рапсодия для Лемків.
• Штефан Дудра, Лемкы в ІІІ Польскій Республиці.
• Севериян Косовскiй, Вмер Павел Стефановскій (1932-2021), заслуженый лемківскій діяч, lem.fm. 
• Севериян Косовскій, Лемковина попращала вірного сына. Павел Стефановскій спочал в Білянці, lem.fm.