Матура: час – старт

Пришол май, зазеленіли ся каштаны, а з нима – згідні з традицийом – тогорічны матуры. Вшытко – як іде о іспыты дозрілости в Польщы – выстартувало в послідню середу, 4. мая 2016 рока. Абітуриєнты будут ся цілий місяц змагати з тым, што такой мусіл перейти каждий, хто кінчыл середню школу.

Тото, же того рода еґзамін є, як раз, писаний в Польщы на закінчыня середньой школы, не є ничым чудным. Подібны іспыты сут проводжены і в інчых державах Европы. Так ся видит, же каждий з етапів даякой дидактичной формы вчыня мусит ся кінчыти загальным офіцияльно-державным еґзаміном. Но, в Польщы уж діти по закінчыню основной школы мусят ся бороти з першым поважным в своім жытю іспытом, пак приходит ім подібне, уж як выросненій молодежы, кінчучы ґімназию. Матура то штоси більше, бо окрем того, же кінчыт она загальну науку за вшыткы рокы ходжыня до школы, то іщы має задачу вводити молодых, але уж дорослых люди, власні в тото другє, ачий «дозріле» жытя. І хоц вшытко могло бы іти як острий ніж по скыбці з чудовым домашнім маслом, знаме, же вельо оной дорослости не залежыт од самого написаня, або ненаписаня матурального іспыту, але радше од особливости школяря і його емоцийного розвитку, або жытьового досвідчыня.

Першы матуры припоминаючы хоц покус днешні, явили ся в Европі вєдно з покликуваньом в ріжных державах міністерств до справ едукациі і наукы. Розвиток европейского шкільництва пришол в ХІХ столітю. То час, коли територия днешньой Карпатской Руси такой ціла находила ся під пануваньом Австриі, а од 1867 рока під Австро-Уграми. Приведіня той короткой істориі має влияня на пізнійше пізніря взглядом матуры і на Лемковині, коли так по правді допіро в ХХ ст. русиньскє шкільництво розогнало ся на лемківскым боці Карпат. Хоц тамты обставины давали змогу творити русиньскы ґімназиі і бурсы, так доцяп еманципация лемківской матуры в подобі іспыту з лемківского языка прийде на ХХІ ст., парадоксальні на хвилю, коли бы ся могло здавати, же рівен того языка серед меншыны жыючой в діаспорі і по долгым вынятю спід права є істо планний і мало хто днес потрібує і знат чытати і писати в лемківскым языку.

Вертаючы до днешньости і того што діє ся власні в тым часі, тогорічны матуранты своі змаганя зачали такой одраз по великодніх святах (подля юлияньского календаря), зато і лемківска молодіж, котра підходит в тым році до іспытів, могла зобрати силы за святочным столом. Порядок матур в Польщы є незмінений од долгых років, прото же все зачынают ся они писаным еґзаміном з польского языка. Другій і третій (праві все) ден то писаня математикы і іспыту з єдного з новожытніх чужых языків. Всітри сут писаны в основным рівни, зато абітуриєнт годен собі іх дальше написати іщы в розшыреным рівни. Но, окрем тых трьох предметів, котры сут необхідны жебы зарахувати матуру, обовязковыма являют ся іщы устны іспыты, за порядком: з польского та новожытного чужого языка.

Польскє законодавство дозвалят фунґувати школам, котры ведут як обовязковий меншыновий язык, або одділ навчаня такого языка. Товды особа, котра кінчыт такій ліцей, мусит обовязкого написати іспыт з того языка, хоц бы не была членом меншыны, котра тым языком ся послугує. Жебы отримати позитивний результат з писаной части обовязковых матур, треба отримати мінімум 30% пунктів. Устна част іде подля другых принципів.

Попри тым, абітуриєнты можут здавати іспыты з другых предметів, котрых вчыли ся вчас ходжыня до середьой школы. Подля статистик Центальной Еґзамінацийной Комісиі, польскы матуранты найчастійше здают в розшыреным вымірі такы предметы як математика, фізика, біолоґія, хімія, ґеоґрафія, істория ци знаня о соспільстві (WOS – wiedza o społeczeństwie).

Серед Русинів в Польщы переломом явил ся 2013 рік. Товды же пришол час на речену горі еманципацию нашой нацийональной дідовизны – лемківского языка. Згідні з законами Польской Республикы, каждий, хто має дяку (неконечні мусит быти членом нацийональной меншыны), може здавати матуральний іспыт з меншынового языка. Найбільшом популярністю тішат ся білорускій, украіньскій, литовскій, та як реґіональний – кашебскій язык. До той елітарной меншыново-матуральной ґрупы долучыл в 2013 році і лемківскій язык, хоц мож го было здавати уж перше. А вшытко за справом єдного матуратна з ІІ Загальноосвітнього Ліцею ім. Станіслава Выспяньского в Ліґници. Першым одважным был Данько Возняк – внук учытеля лемківского языка в Ліґници. Была то історична подія, бо, што правда, наш язык был уж выкладаний на університетскым рівни за справом лемківской філолоґіі на Педаґоґічным Університеті в Кракові, то матура з лемківского языка до той поры оставала лем несполненом мрийом учытелів та філолоґів.

Одраз по першым історичным матуранті серед лемківской молодежы зродила ся охота і векша одвага до підходжыня ґу матурі з того меншынового языка. В 2014 році о ліґницкым ліцею зас было голосно за справом Северияна Косовского, а жебы не было, же лем на чужыні годны тото робити, в маю 2014 рока матура з лемківского была перший раз писана на Лемковині. Історичну першу матуру писал Дарко Копча – ученик ґорлицкого ліцею. О рік, досправды велику фурору зробила перша дівка! Ганця Шмайда не дост, же влони сама писала лемківскій язык, то іщы подарило єй ся зробити медияльну карєру. Была кликана м.ін. до популярного в Польщы проґраму Pytanie na śniadanie, aж і приізджали робити з ньом інтревю редакциі інчых медий. Но, істо товды про Лемків, іх язык і трудну історию зробило ся голосно.

Дішли сме до 2016 рока. Неодолга, 24. мая з аркушом з лемківского языка буде борола ся дальша молода Лемкыня – Дария Кузяк. Тогорічну матуру з лемківского языка напише в єдным з ґлоґівскых ліцеів, на заході Польщы. Кус жаль, же по проґресі в 2014 році, коли до іспыту стануло двох арбітуриєнтів, тота надвыжка взглядом першой матуры зас впала. Хотіло бы ся мрияти, же лемківскій язык на матурі пише што найменьше 10 учеників, хоц по єдным з каждого з пунктів вчыня нашого прекрасного языка. То не так, же нас мало, же не маме здібности. Думам, же бракує нам одвагы, запертя і попертя. Окрем Дариі Кузяк, котра підыйде до матуры того рока, молодых Лемків, так з Лемковины, як і чужыны є досправды вельо. Щестя, же тота традиция є дальше ведена, но надієме ся – думам вшыткы вєдно – же по інчы рокы буде ліпше, же тренд буде ішол допереду, же буде штораз більше матуристів з лемківского языка.

Матуральний аркуш з лемківского языка припоминат еґзамін, напримір, з польского языка. В основным рівни складат ся він з двох части: першой – тыкаючой чытаня зо зрозумліньом і дальшых звідань до тексту, та другой – написаня выпрацуваня, статіі на єдну з двох поданых тем. Головні писаний текст тыкат праві все або даякой русиньской прозы, або народной поезиі. Час тырваня матуры в основным рівни то 170 минут і мож максимальні достати 70 пунктів.

Як іде о розшырений рівен з лемківского языка, то абітуриєнт в 180 минут мусит написати долшу працу (не меньше як 300 слів) на єдну з двох поданых тем. Товды максимальні мож отримати 40 пунктів. Попри тым, при єдным як і другым рівни, ученик може спомагати ся польско-лемківскым і лемківско-польскым словником. Памятам, як были і з тым проблемы, бо школа не мала лемківского словника, бо такой єдиний котрий был печатаий то словник Ярослава Горощака, котрого тираж ся уж давно розышол. Я, коли єм мал писати матуральний іспыт з лемківского языка, взял єм свій словник з хыжы… Думам, же такы неточности мусят быти порішены за справом творячого ся контекстового словника лемківского языка, котрого роботы веде проф. Олена Дуць-Файфер. Лем професийональний словник, доступний в міністерстві, школах, пунктах вчыня і, очывидні, в інтернетовым виді, може вести ґу добрым цілям.

Матуру з лемківского мож тіж бесідувати. Іде про еґзамін, на котрым ученик мусит запрезентувати даку выповід, а од змін в 2015 році одповідати на задаваны еґзамінатором звіданя. Покля што, такой формы не обрал нихто з дотеперішніх матуристів з лемківского языка, але є она доступна разом з писаном частю еґзамінів.

За вшыткых тогорічных матуристів тримаме пальці, а особливо за матуру з лемківского, котра одбуде ся 24. мая 2016 рока. Буде добрі!