Łemkowskie media

Korzenie łemkowskich mediów sięgają 2. połowy XIX wieku, kiedy to przedstawiciele łemkowskiej inteligencji rozpoczynali współpracę z redakcjami galicyjskich czasopism wydawanych w Wiedniu, Lwowie i Przemyślu.

Jednym z najbardziej popularnych periodyków, do którego pisali Łemkowie było lwowskie „Слово” (Słowo) wychodzące w latach 1861-1887. Swoje artykuły zamieszczali w nim zasłużeni dla łemkowskiej literatury: Władymir Chylak, Klaudia Ałeksowycz, Władymir Szczawiński. W dwutygodniku „Страхопудъ” (Strachopud) wydawanym w okresie 1886-1898 publikował swoją satyrę pochodzący z Wierchomli Wielkiej, wspomniany już – Władymir Chylak. Łemkowskie wpływy w prasie religijnej możemy znaleźć w piśmie cerkiewnym „Рускiй Сiонъ” (Ruskij Sion) (1871-1880, 1883-1885) wydawanym przez metropolitę Sylwestra Sembratowycza. Redagowali go głównie duchowni pochodzenia łemkowskiego.

1 stycznia 1911 roku we Lwowie ukazał się pierwszy numer łemkowskiego dwutygodnika zatytułowanego „Лемко – газета для народа” (Łemko – gazeta dla naroda).  Wydanie pierwszej gazety w języku łemkowskim było wówczas ogromnym sukcesem, który mocno utrwalił się w kulturze Łemków. O roli jaką miał pełnić „Łemko” pisano:

Od dłuższego już czasu na Łemkowszczyźnie odzywały się głosy domagające się wydawania dla tej krainy Rusi małej chociażby gazety. Domagało się tego wielu Łemków, ponieważ Łemkowszczyzna znajduje się w nieco odmiennych okolicznościach niż pozostałe zakątki naszej Rusi galicyjskiej. Dlatego też wiele z tego, co dla pozostałej Rusi galicyjskiej jest ważne – dla Łemkowszczyzny –  jest bezprzedmiotowe. Mało tego! Ruska gwara łemkowska znacznie różni się od gwar używanych w innych częściach Rusi. […] Jeśli Łemkowie, z jednej strony nie znajdują w gazetach, wydawanych dla ruskiego ludu, tego co dla nich ważne, interesujące, a z drugiej spotykają jeszcze dużo słów, wyrażeń, zwrotów i gramatycznych form dla nich niezrozumiałych, nic dziwnego, że niechętnie sięgają po te gazety i książki[1].

Redakcja gazety mieściła się początkowo we Lwowie, następnie w Nowym Sączu, a ostatecznie w Gorlicach, gdzie z końcem 1913 roku została zamknięta, podobnie jak większość ruskich gazet przed wybuchem I wojny światowej. Jej redaktorami byli m.in. Hryhorij Hanulak, Aleksander Hassaj, Dymitr Wisłocki, Illija Hojniak czy Iwan Andrejko.

W dwudziestoleciu międzywojennym Bezpartyjny Blok Współpracy z Rządem na czele z marszałkiem Piłsudskim szukając poparcia u ludności łemkowskiej zaczął w 1928 roku wydawać w Krakowie czasopismo „Лемко – писмо для народа” (Łemko – pismo dla naroda). Czasopismo było wydawane w alfabecie łacińskim i zachęcało do oddania głosu na BBWR w zbliżających się wyborach sejmowych, co zresztą przyniosło zamierzony cel. Jego redaktorem był Stefan Koss.

Na początku lat 30. XX w. władze zaczęły wspierać rozwój łemkowskich organizacji. W szkołach zaczęto uczyć języka łemkowskiego oraz stworzono łemkowski elementarz. 22 lutego 1934 roku w Nowym Sączu łemkowska organizacja Łemko Sojuz zaczęła wydawać dwutygodnik „Лемкo” (Łemko) nawiązujący tradycją do pierwszej łemkowskiej gazety. Czasopismo było wydawane do 1939 roku pod redakcją Wasyla Tyliszczaka (1934) oraz T. Gromosiaka (1934-1939). Redaktorzy „Лемка” wydawali też coroczne almanachy „Календар «Лемка»” (Kalendar Łemka).

Koniecznym jest dodać, iż od 1928 r. gazeta pn. „Лемкo” (Łemko) była wydawana także w USA, przez łemkowskich emigrantów ze „starego kraju” (redaktorami byli Dymitr Wisłocki oraz Symeon Pyż). Początkowo amerykański „Лемкo” był organem Łemkowskiego Komitetu, następnie zaś organem organizacji Łemko Sojuz w USA i Kanadzie. Przed gazetą „Лемкo” była gazeta „Лемківщина” (Łemkiwszczyna), która była pierwszym łemkowskim periodykiem emigrantów w Północnej Ameryce. Wydawała go wspomniana organizacja Łemkowski Komitet. Łemko Sojuz w USA i Kanadzie, który od 1939 r. publikował gazetę „Карпатска Русь” (Karpacka Ruś) w miejsce „Лемка”, wydawał też kilka publikacji anglojęzycznych dla młodzieży: „Lemko Youth”, „Lemko Youth Journal”, „Carpatho-Russian American”, „Karpaty” oraz coroczne kalendarze.

W okresie międzywojennym na skutek silnej ukrainizacji Łemków poprzez m.in. politykę greckokatolickiej diecezji przemyskiej, w 1934 roku powołano niezależną, podległą bezpośrednio Watykanowi, Apostolską Administrację Łemkowszczyzny mającą stanowić podwaliny odrębnych struktur diecezjalnych dla obszaru Łemkowyny. Rok później zaczęto wydawać jej organ prasowy „Вісті Апостольської Адміністрації Лемківщини” (Wisti Apostolskoj Administraciji Łemkiwszczyny). Czasopismo miało charakter religijny oraz organizacyjny. Wydawane było w języku ukraińskim z elementami języka łemkowskiego. Redakcja mieściła się kolejno w Rymanowie, Sanoku i Krakowie, gdzie w 1941 roku czasopismo zostało zamknięte.

W czasach Polski Ludowej Łemkowie nie mieli możliwości utworzenia własnego stowarzyszenia, które mogłoby działać na rzecz własnej kultury, w tym mediów. Niewielka grupa działaczy próbowała współpracy z Ukraińskim Towarzystwem Społeczno-Kulturalnym, gdzie na łamach czasopisma „Nasze Słowo” publikowano rubrykę „Лемківська Сторінка” (Łemkiwśka Storinka).

Na łemkowską prasę trzeba było czekać aż do 1989 roku, kiedy to w demokratycznej Polsce powstało Stowarzyszenie Łemków. Organem prasowym organizacji stał się dwumiesięcznik „Бесіда” (Besida) wydawany w Krynicy Zdroju przez Piotra Trochanowskiego. Czasopismo jest kontynuacją wydawanego wcześniej biuletynu „Гoлoc Baтpы” (Hołos Watry), który od 1984 roku był wydawany corocznie na cześć łemkowskiego festiwalu. „Бесіда” wydawana jest do dziś i można śmiało stwierdzić, iż jest najdłużej wydawanym łemkowskim periodykiem. Dodatkowo Stowarzyszenie Łemków wydaje almanach „Лемківскій Річник” (Łemkiwskij ricznyk), a przez lata wydawało kalendarz „Лемківскій Календар” (Łemkiwskij kalendar).

W 1989 roku Paweł Stefanowski powołał do życia stowarzyszenie Społeczny Krąg Łemków „Hospodar”, które po dwóch latach przeformował na polityczną partię Rusińskie Demoktaryczne Koło Łemków „Hospodar”, dla której w 90. latach XX w. redagował kwartalnik „Бюлетин РДКЛ «Господар» – «Лемко»” (Bulietyn RDKŁ „Hospodar” – „Łemko”). W 1994 r. Muzeum Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej rozpoczęło wydawanie kwartalnika „Загородa” (Zahoroda) pod redakcją Władysława Grabana.

XXI wiek przyniósł spadek popularności drukowanych środków przekazu, a większość odbiorców przeniosła się do przestrzeni wirtualnej. W odpowiedzi na to Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach stworzyło w 2011 roku radio internetowe Lem.fm (pod redakcją Bogdana Gambala). W 2016 roku radio otrzymało koncesję umożliwiającą odbiór sygnału na tradycyjnych odbiornikach radiowych na częstotliwościach: Gorlice 106,6 MHz oraz Polkowice 103,8 MHz. Przy stronie internetowej radia rozwinął się portal informacyjny www.lem.fm. Warto również dodać, że redakcja współpracuje z preszowskim radiem Rusyn.fm, integrując w ten sposób Rusinów po obu stronach Karpat. Lem.fm posiada kanał na platformie YouTube –  tv.lem.fm. W 2016 r. redakcja wydawała tygodnik w formie elektronicznej pt. „Панрусиньскій тыжденник Лем.фм+” (Panrusyńskij Tyżdennyk Lem.fm+) pod redakcją Damiana Trochanowskiego. Wszystkie tytuły grupy medialnej Lem.fm+ są sądowo zarejestrowane i widnieją w krajowym Rejestrze Dzienników i Czasopism.

Wcześniej jednak, bo w 2005 roku, Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach zaczęło wydawać czasopismo „Річник Руской Бурсы” (Ricznyk Ruskoj Bursy) pod redakcją dr hab. Heleny Duć-Fajfer, prof. UJ. Czasopismo jest recenzowane, spełniające wszystkie parametry czasopisma naukowego i znajduje się na liście punktowanych czasopism Ministra Edukacji i Nauki. Najnowsze wydania czasopisma były wysoko ocenione przez ICI Journals Master List – globalną bazę indeksowania czasopism naukowych.

Projekt pod nazwą Radio Lemko prowadzi od 2013 r. Stowarzyszenie Lemko Tower ze Strzelec Krajeńskich. Redakcja prowadzi również kanał na platformie YouTube – Lemko TV, na którym można znaleźć m.in. relacje z wydarzeń o tematyce łemkowskiej.

Forma środków masowego przekazu nieustannie się zmienia, aby nadążyć za wymaganiami odbiorców. Słowo pisane odchodzi powoli w zapomnienie na rzecz obrazu i dźwięku. Wydaje się, że najbliższe lata, to czas podcastów, vlogów i krótkich form audiowizualnych, które coraz bardziej zyskują na popularności. Pierwszymi już pionierami na łemkowskim polu (chociaż nie w Polsce) są: mieszkający za oceanem The American Lemko (USA) oraz Мигаль Кушницькый (Myhal Kysznyćkyj) (Zakarpacie, Ukraina).

Piotr Koźmiński

[1] Отъ Редакцiи, „Лемко”, Лвовъ 1911, nr 1 , s. 1.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… pojawia się tu.