Історія діліня

Кедь 14-го марца 1939-го року словацькый режім, союзник Гітлера, выголосив Словацькый штат, Авґустін Волошин іщі перед півночов кликав чехословацького презідента Еміла Гаху, котрому повів, же в тій сітуації ся вже не дасть нич робити, лем выголосити так само незалежность такзваной Карпатьской Україны.

Тото зробив 15-го марца, і тым дефінітівно, вєдно із тым проходячов окупаційов Чех і Моравы а выголошіньом протекторату, скінчіло існованя Чехословакії, котра уж і так не была тов републіков Масаріка, але окліщенов каліков.

Правда, по скінчіню войны Чехословакія обновила ся, но і кедь было вернуте то, што собі сусідьскы державы одгрызли перед войнов, свій фалат собі теперь одкусив „ослободитель“ Сталін. Чехословакія пришла о цілу Підкарпатьску Русь, о теріторію, котра сама на основі русиньской політічной репрезентації вырішыла о тім, де хоче быти по скінчіню Першой світовой войны.

Втогды нихто не міг знати, ці тото є конець історії діліня републікы, котру про свою народностну розмаїтость по Першій світовій войні называли і малов Австро-Угорьсков імепрійов. Днесь знаме, же конець то не быв.

Є рік 1992. Евфорія із кінця комуністічного режіму у выходнім блоці барз скоро мусила вытерезвіти. Економічна рецесія в скрахованых комуністічных господарьствах была лем єднов із проблем, а може тов найменшов.

Розпав ся Совітьскый союз. Польща мала в парламенті тридцять політічных партій і не знала ся рушати з місця. В Приднестерю вже оперовала російска армія, котра пришла „спасати своїх“. На теріторії розпадаючой ся Югославії проходила война, а брітаньскы новинарі обявили концентрачный лаґер Омарска, в котрім босняньскы Сербы тримали Босняків і Хорватів, а знимкы з лаґру, котры облетіли світ, припоминали націстічны лаґры з часів Другой світовой войны.

Евфорія із кінця комуністічного режіму у выходнім блоці барз скоро мусила вытерезвіти.

На порозі евфорії із слободы по довгых роках комуністічного режіму будив ся і штораз голосніше озывав ся націоналізм.

На фоні тых вшыткых проблем і конфліктів зачатком юна 1992-го року проходили у Чехословакії выборы. Резултаты выборів схосновали ся як доказ „некомпатібілности“ і „неможности“ далшого фунґованя Чехословакії, котра уж од 1990-го року, вдяка части словацькой політічной репрезентації, вела войну о назву републікы.

І кедь перед выборами ани рух Мечіара HZDS, котрый выграв выборы на Словакії, ани Клавсова партія ODS, котра выграла на Чехах, не мали в проґрамі діліня републікы, дві еґоцентрічны особы з великыма політічныма амбіціями, але головно дяков поділити собі бізніс і сферу впливу, зачали робити на діліню.

Самособов, словацька сторона на то дала добру принагоду, котру тота чеська пак уж лем схосновала.

В Братіславі выголосили сувереніту Словакії, презідент Гавел абдіковав з функції, намісто того, жебы пробовав сохранити федерацію, но і пак в знамій бырняньскый Вілі Туґендгат Мечіар з Клавсом, без мандату, без діскусій, без того, жебы просили ся гражданів, доїднали ся на двох незалежных републіках.

Запад на тото вшытко высше спомянуте лем немогучо призерав ся, закопаный у властных проблемах, і не міг зрозуміти, што ся то властно діє.

Но рік 1992 і зачаток діліня державы, Чехословацькой державы, двома людми, аж то была дефінітівна точка за історійов діліня.

Не будеме рисовати алтернатівну історію, но сконцентруйме ся на факты. Ясне діло, же Чехословакія бы не мала ґураж, жебы жадала навернутя теріторії, котра їй была взята по Другій світовій войні. А ани бы то якбач не было мож. На другім боці уж было про референдумі з 1991-го року, в котрім жытелі Закарпатьской области Україны выразили ся, же хотять быти частьов новой україньской державы у формі автономії. Ку тому ту были од 1989-го року намагы підкарпатьскых Русинів, жебы были на Україні вызнаны як окремый народ, окрема народностна меншына.

Покля існовала Чехословакія, пак все іщі існовала шанса, же Прага собі памятать, де кінчіла граніця републікы, і хто творив Чехословакію Масаріка як державотворный народ вєдно із Чехами а Словаками. Без будьякых теріторіалных претензій могла быти Чехословакія тым ґарантом, котрый буде в европскых штруктурах вказовати і тискати на то, жебы были на Україні выповнены пожадавкы жытелів у референдумі, але передовшыткым, жебы были выповнены права народа, котрый по Першій світовій войні мав свою політічну роль при тім, як вызерала меджівойнова Европа.

По розділіню републікы, ани Чеська, ани Словацька републіка реално не чує жадны одношіня ку теріторії і людям, котры з нима творили історічно єден державный цілок нелем по Першій світовій войні, але і перед тым стовкы років в рамках Угорьска ці Австро-Угорьской імперії.

Днесь не жыєме легшы часы, много з паноптікуму 92 як кебы ся повторяло. І думам, же Запад знова властно не розуміє, што ся діє в середній і выходній Европі, і немогучо призерать ся. Того дослідком може быти і то, же европска політіка знова буде рішыти ся без того, жебы хтось думав і на Русинів на Україні.

Іншкак повіджено, дефінітівна чехословацька точка за історійов діліня значіть, же єдиным ґарантом просаджованя нашых прав, сьме собі мы самы. Або як ся бісідує, помож собі чоловіче, і Панбіг ті поможе…

Статя была написана як коментарь „Вступне до контроли“ лемківского радія lem.fm.

ТЕКСТ НАПИСАНЫЙ В ПРЯШІВСКЫМ СТАНДАРДІ РУСИНЬСКОГО ЯЗЫКА