Budziciele – działacze – liderzy

Każda grupa potrzebuje przywódcy. Większa i bardziej złożona grupa to już naród. Silny naród zawsze posiada swoją inteligencję, na którą składają się ludzie różnych profesji, myślący podobnym kluczem. Wśród przedstawicieli danej inteligencji wyróżnić można poszczególne sfery zainteresowań jej członków. Jedną z ważniejszych z punktu widzenia niniejszego opracowania jest działalność polityczna i społeczna, której głównym celem jest kształtowanie postaw narodowych wśród członków konkretnej wspólnoty, wyznających – w przypadku mniejszości łemkowskiej – podobne idee i wizje rozwoju Łemkowyny. Na wstępie należy podkreślić, że w niniejszym krótkim opracowaniu nie sposób kompleksowo opisać działalności wszystkich liderów i aktywistów.

Na potrzeby niniejszego opracowania podzielmy umownie okres działalności łemkowskich budzicieli – działaczy – liderów na cztery główne etapy historyczne:

1. XIX w. i przełom XIX/XX w.;
2. Okres dwudziestolecia międzywojennego;
3. Okres rządów komunistycznych w Polsce;
4. Okres po 1989 r.

I.

Pierwszym z okresów historii najnowszej Łemkowyny, a szerzej historii Rusinów Karpackich jest period działalności dwóch głównych budzicieli – greckokatolickich duchownych Aleksandra Duchnowicza (1803–1865) i Aleksandra Pawłowicza (1819-1900). Co prawda, obaj urodzili się i działali na obszarze Preszowszczyzny, ale ich ówczesna twórczość i działalność społeczno-polityczna odbiła się głośnym echem wśród ludności zamieszkującej obszar Łemkowyny. Duchnowicz i Pawłowicz są wśród współczesnych Łemków uznawani za pierwszych budzicieli narodu rusińskiego czy też precyzyjniej – kreatorów narodowej idei rusińskiej (łemkowskiej). To słowa wiersza Duchnowicza stanowią hymn Rusinów – „Ja Rusyn był, jem i budu”. Młodszy Pawłowicz, będący jednocześnie uczniem Duchnowicza, był jego kontynuoatorem. Okres ich działalności w piśmiennictwie określany jest mianem tzw. pierwszego rusińskiego odrodzenia, chociaż pisząc o XIX w. precyzyjniej jest nazwać ten okres rusińskimi narodzinami, w rozumieniu pierwszego wyraźnego ukształtowania narodowej idei rusińskiej (łemkowskiej).

Przełom XIX i XX w. to szybki rozwój działalności politycznej i społecznej na Łemkowynie wśród jej ówczesnych elit. W owym czasie mocnym podłożem stały się tworzone organizacje społeczne, zawiązywane wydawnictwa oraz angaż łemkowskich działaczy w szerszą polską działalność polityczną pod zaborem austriackim. Koniecznym jest wymienienie chociażby takich osobistości jak ks. Teofil Kaczmarczyk (proboszcz Binczarowej) czy ks. Gabriel Hnatyszak (probosz Krynicy), którzy brali czynny udział w głoszeniu ówczesnych łemkowskich postulatów wśród polskiej elity politycznej i władz zaborczych.

Początek XX w. to powstanie pierwszego łemkowskiego czasopisma „Łemko”, które w wyrazisty sposób kontynuowało budzenie się łemkowskiej świadomości narodowej, często w opozycji do narodowego ruchu ukraińskiego. Przez redakcję „Łemka” przewinęło się wielu korespondentów z różnych części Łemkowyny, ale z pewnością kilka nazwisk miało duży wpływ na kształtowanie się opinii publicznej na Łemkowynie nie tylko w owym czasie, ale także przez kolejnych kilkanaście lat. Byli to m.in. Vanio Hunianka (właśc. Dymitr Wisłocki), jeden z najwybitniejszych łemkowskich polityków, eseistów i działaczy społecznych, który niestety w drugiej połowie swojego życia mocno zboczył w lewą stronę, niejednokrotnie popierając utopię komunizmu. Redaktorem „Łemka” był wówczas także młody Iwan Rusenko, którego twórczość stała się m.in. podwaliną dla późniejszej kodyfikacji języka łemkowskiego. Rusenko określany jest mianem Uczytela (łem. Учытель) – Nauczyciela, z uwagi na fakt, że jego wiersze, bajki, teksty publicystyczne, rusynki i obrazy, niejednokrotnie kształtowały niezależne łemkowskie myślenie i ideę narodową. Co więcej, przez długie lata po śmierci Rusenki i po wysiedleniach Łemków, jego twórczość nadal była żywa wśród zwykłych ludzi – było to możliwe m.in. poprzez wydanie w 1945 r. przez Łemko Sojuz w USA (łem. Лемко Союз) publikacji „Nasza Knyżka” (łem. «Наша Книжка») określanej niejednokrotnie mianem łemkowskiej Biblii (redaktorem wydania był Wisłocki).

Elity łemkowskie w 1898 r. powołały do życia w Nowym Sączu Ruską Bursę. Przez jej progi przeszło wielu późniejszych przedstawicieli łemkowskiej inteligencji. Ruską Bursę o podobnym profilu działalności powołano w 1908 r. w Gorlicach.

Początek I wojny światowej to okres represji austriackich względem inteligencji łemkowskiej, którą w znacznej większości zgładzono w obozie koncentracyjnym w Talerhofie (Austria). W pamięci Łemków Talerhof zachował się jako miejsce narodowej kaźni. Internowaniu zostali poddani niemal wszyscy działacze łemkowscy, którzy przed I wojną światową kreowali główny nurt rozwoju Łemkowyny. Co istotne, większość z tych osób, która znalazła się w obozie, po zwolnieniu i zakończeniu Wielkiej Wojny włączyła się w budowanie struktur łemkowskiej państwowości.

Łemkowscy budziciele–liderzy swój potencjał pokazali w 1918 r. Najbardziej znanym wydarzeniem tego okresu jest sławny wiec, który odbył się 5 grudnia 1918 r. we wsi Florynka, podczas którego proklamowano powstanie Ruskiej Ludowej Republiki Łemków. W skład republiki weszły: Ruska Rada w Gładyszowie, Powiatowa Ruska Rada (powołana w Śnietnicy dla powiatu grybowskiego), Ruska Rada w Krynicy (dla powiatów nowosądeckiego i nowotarskiego) oraz Powiatowa Ruska Rada w Sanoku. Powołano Radę Zwierzchnią Łemkowskiej Rusi (Naczelną Radę Łemkowyny), której przewodniczącym został ks. Mychajło Jurczakewycz (proboszcz Czarnego), a sekretarzem dr Dymitr Sobyn z Bartnego. 12 marca 1920 r. we Florynce powstał Komitet Wykonawczy (pełnił rolę rządu), którego przewodniczącym został adwokat dr Jarosław Kaczmarczyk. Ministrem rolnictwa został Mikołaj Gromosiak z Krynicy Wsi, ministrem spraw wewnętrznych ks. Dymitr Chylak (proboszcz Izb i Bielicznej), a ministrem spraw zagranicznych został ks. Wasyl Kuryłło (proboszcz Florynki). Co godne podkreślenia, delegacja łemkowska brała udział w Konferencji pokojowej w Paryżu w 1919 r. W jej skład wchodzili: ks. Mychajło Jurczakewycz, dr Aleksander Cichański oraz dr Jarosław Kaczmarczyk. W 1921 r. dr Jarosław Kaczmarczyk, ks. Dymitr Chylak i Mikołaj Gromosiak byli sądzeni w tzw. sądeckim procesie pod zarzutem zdrady stanu. Sąd Okręgowy w Nowym Sączu uwolnił całą trójkę od zarzutów i uniewinnił.

II.

W późniejszym okresie część elity łemkowskiej zaangażowanej we wspomniane projekty polityczne zrezygnowała z prowadzenia aktywnej polityki. W okresie dwudziestolecia międzywojennego na Łemkowynie kontynuowana była m.in. polityka oświatowa i społeczna, którą prowadził nauczyciel Metody Trochanowski, autor pierwszego łemkowskiego elementarza dla szkół podstawowych (wydanego w 1935 r.). Wśród ówczesnych liderów na Łemkowynie wymienić należy grono osób zgromadzonych wkoło powołanego w dniu 8 grudnia 1933 r. na zjeździe w Sanoku Łemkowskiego Związku (łem. Лемко Союз). Zauważyć należy, że była to inna organizacja od tej działającej w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, choć ideowo współgrali. Organizacja założona w Sanoku żądała m.in. powołania odrębnego biskupstwa dla Łemkowyny, od polskiego rządu domagała się wydania zakazu agitacji ukraińskiej w szkołach i cerkwiach. Deklarowała swą lojalność wobec władz polskich. Głównym organem prasowym Łemko Sojuzu był publikowany po łemkowsku „Łemko” (Nowy Sącz 1934, Krynica 1934-1936, Lwów 1936-1939).  Jednym z liderów Łemkowskiego Związku był dr Orest Hnatyszak, adwokat praktykujący w Krynicy-Zdroju. Z uwagi na jego miejsce zamieszkania, wiele akcji prowadzonych przez jego organizację odbywało się na zachodniej Łemkowynie.

Wśród ówczesnych liderów, mających wpływ na kształtowanie postaw Łemków wspomnieć należy księży greckokatolickich stojących na czele powołanej przez Watykan w 1934 r. Apostolskiej Administracji Łemkowyny (m.in. ks. Wasyl Maściuch, ks. Joan Polański).

Wszystkie łemkowskie dążenia i organizowana przez licznych działaczy praca u podstaw zostały przerwane w 1939 r. wybuchem II wojny światowej. Hitlerowcy i sowieci z przedstawicielami łemkowskiej elity postępowali podobnie, jak z elitami innych okupowanych narodów. Wielu znamienitych łemkowskich działaczy zostało zamordowanych w obozach koncentracyjnych i kaźniach NKWD (przykładowo wspomniany już dr Jarosław Kaczmarczyk czy Teofil Kuryłło, przedwojenny sędzia i adwokat).

III.

Procesy narodowotwórcze i społeczne, którym przewodzili ówcześni łemkowscy liderzy zostały całkowicie zniweczone w latach 1944-1947 (wysiedlenia Łemków do USRR i przeprowadzona akcja „Wisła”). Wydarzenia te stanowią jednoznaczny cenzus czasowy oddzielający świat, który istniał w niezmienionym kształcie, od rzeczywistości, w której przyszło żyć Łemkom po przeprowadzonych deportacjach. W celu wykazania złożoności realiów, w którym przyszło odnaleźć się ówczesnym elitom łemkowskim po 1947 r. sparafrazować można słowa jednej z łemkowskich pieśni patriotycznych – Łemkowie zostali rozsiani od Odry, Nysy (następstwo akcji „Wisła”) po Donbas (wysiedlenia z lat 1940, 1944-45).

W istocie po tych rozdzielających łemkowski świat wydarzeniach, procesy podtrzymywania i odbudowania poczucia narodowościowego, kulturowego i społecznego, inspirowane przez łemkowskich budzicieli, odbywały się od tej pory zasadniczo na trzech płaszczyznach terytorialnych: Ziemiach Zachodnich (ze względu na liczbę wysiedlonych Łemków głównie na obszarach byłych województw wrocławskiego i zielonogórskiego), historycznej Łemkowynie (po 1956 r. wraz z pojawiającą się możliwością powrotów) oraz częściowo w diasporze łemkowskiej poza granicami kraju (głównie w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie).

Druga połowa lat 50. XX w. to uwidocznienie się grona młodych łemkowskich działaczy, urodzonych na Łemkowynie, wchodzących zaś w dorosłość na obczyźnie (łem. чужынa – czużyna). Zaznaczyć w tym miejscu należy, że wśród niezależnie myślących w owym czasie młodych łemkowskich elit priorytetem było powołanie łemkowskiej organizacji społecznej, która miałaby za zadanie artykułowanie postulatów i żądań mniejszości łemkowskiej. Pierwszym impulsem było środowisko zielonogórskich patriotów. Wśród głównych działaczy znajdowali się wówczas dwudziestokilkuletni Paweł Stefanowski (jeden z najzdolniejszych późniejszych organizatorów życia społecznego Łemków), Jarosław Zwoliński oraz Jarosław Merena. W 1958 r. zielonogórska grupa powołała do istnienia Tymczasowy Krajowy Komitet Organizacyjny Łemków i Rusinów w Polsce. Grupa głosiła postulaty kierowane do ówczesnych władz – m.in. domagano się przyznania praw obywatelom polskim narodowości łemkowskiej, żądano wyrażenia zgody na powroty w rodzinne strony. Tego rodzaju deklaracje i wystąpienia nie były tolerowane nie tylko przez polskie władze komunistyczne, ale także przez inwigilowane wówczas z zewnątrz Ukraińskie Towarzystwo Społeczno-Kulturalne (UTSK). Ostatecznie, w wyniku interwencji władz została powołana w ramach UTSK Sekcja do Spraw Rozwoju Regionalnej Kultury Łemkowskiej. Od tamtej pory głównymi jej działaczami byli: wróciwszy na Łemkowynę Paweł Stefanowski, Teodor Gocz (założyciel i długoletni opiekun Muzem Kultury Łemkowskiej w Zyndranowej) i Michał Doński.

Wiosną 1968 r. na Łemkowynę wrócił na zaproszenie działaczy z tzw. Sekcji Łemkowskiej młody i energiczny muzyk i działacz społeczny Jarosław Trochanowski (okrzyknięty przez Łemków mianem „Maestra”), który w 1969 r. powołał do życia w Bielance k. Gorlic Zespół Pieśni i Tańca „Łemkowyna” (nazywany w późniejszym okresie Reprezentacyjnym Zespołem Łemków w Polsce). Podkreślić należy, że kierowany przez niego zespół przez wszystkie lata był nieformalną łemkowską organizacją społeczną. W szeregach zespołu „Łemkowyna” znajdowali się wówczas w większości aktualni i późniejsi wybitni łemkowscy liderzy i działacze społeczni. Kolektyw podczas swoich koncertów za każdym razem prezentował patriotyczne pieśni łemkowskie (Jarosław Trochanowski wielokrotnie inspirował program artystyczny zespołu twórczością Iwana Rusenki).

Kolejnym przełomowym wydarzeniem, zainspirowanym przez łemkowskich działaczy (Jarosław Trochanowski, Piotr Trochanowski, Władysław Graban,) było zorganizowanie w 1983 r. w Czarnej k. Uścia Gorlickiego I Warsztatów Plenerowych Zespołu Pieśni i Tańca „Łemkowyna” – „Łemkowska Watra”. Łemkowskie Watry z lat 1983-1989 były wydarzeniem jawnie manifestującym odradzającą się tożsamość i niezależną łemkowską myśl.

IV.

W demokratyzującej się Polsce Łemkowie po 1989 r. rozpoczęli tworzenie swobodnych struktur łemkowskich organizacji społecznych. Liderami powstałego w Legnicy Stowarzyszenia Łemków byli (i nadal są) Andrzej Kopcza, prof. Olena Duć-Fajfer i Piotr Trochanowski. Okres transformacji ustrojowej to powstanie również kilku innych organizacji społecznych, zakładanych przez doświadczonych już liderów (m.in. działalność Pawła Stefanowskiego i Teodora Gocza), jak również przez młodych działaczy. W ten sposób w 1991 r. zostało reaktywowane Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach. Jednym z jego założycieli był Bogdan Gambal (1965-2020), późniejszy lider życia społeczno-politycznego Łemków. W 2011 r. z jego inicjatywy powstało pierwsze łemkowskie radio Lem.fm. Pierwszym powojennym łemkowskim czasopismem była (i jest) redagowana przez Piotra Trochanowskiego „Besida” (wcześniej Piotr Trochanowski wydawał w ramach pierwszych Łemkowskich Watr „Hołos Watry”).

Paweł Stefanowski w 1989 r. powołał do życia Społeczny Krąg Łemków „Hospodar”, który w 1991 r. zamienił w pierwszą łemkowską partię polityczną pod nazwą Rusiński Demokratyczny Krąg Łemków „Hospodar”.

Okres po 1989 r. pozwolił mniejszości łemkowskiej ponownie się odrodzić. Łemkowscy liderzy z kręgu Stowarzyszenia Łemków i Stowarzyszenia „Ruska Bursa” doprowadzili do skodyfikowania języka łemkowskiego. Przykładowo działalność społeczną: muzealną i archiwalną prowadzą obecnie Bogdan Gocz (Muzeum w Zyndranowej) i Jerzy Starzyński (w ramach Łemkowskiego Zespołu Pieśni i Tańca „Kyczera” w Legnicy) czy Stowarzyszenie „Ruska Bursa” w Gorlicach.

W chwili obecnej w kręgach poszczególnych łemkowskich organizacji społeczno-politycznych znajduje się kilku wyrazistych łemkowskich działaczy młodego i średniego pokolenia, którzy z pewnością w dalszej perspektywie będą kontynuatorami tego, co zostało zapoczątkowane przez ich poprzedników.

Historia Łemkowyny pokazuje, że pomimo wielu przeciwności, podczas każdej z epok pojawiały się wykształcone i świadome elity, mające konkretne wizje rozwoju własnej ojczyzny. Pozostaje życzyć współczesnym łemkowskim działaczom, aby wizje te były spójne i miały na celu najważniejsze: dobro łemkowskiej mniejszości etnicznej. Dzisiejszy profil łemkowskiego lidera i działacza społecznego to z pewnością m.in. dobra znajomość w mowie i piśmie rodzimego języka, znajomość historii Łemkowyny, i co najważniejsze w chwili obecnej – wola współdziałania ludzi wyznających podobną ideę i wizję rozwoju.