Аж і слезы не старчыли… – онедолга премєра документального фільму о выгнаню Лемків

По 100. річници Талергофу (1914-2014), яка є брана за єдну з першых мартиролоґій Русинів в ХХ ст., в 2017 році припоминат ся 70. річницю лемківского ексодусу – выгнаня Русинів з Лемковины в наслідстві Операциі Вісла  (дальше менуваной як Акция Вісла) на західні i пілнічны землі Польщы.

Три рокы назад одбыла ся премєра документального фільму Премінены через Талергоф / Changed by Thalerhof – фільму, якій детально пояснят тему першого концентрацийного лаґру в Европі, якій послужыл до інтернуваня і страдань м.ін. Лемків. Так тот, як і найновший фільм русиньскых активістів зо Зъєднаных Штатів Америкы – фільм під вымовным наголовком Аж і слезы не старчыли / Even Tears Were Enough, то істинне свідоцтво нашой памяти.

Фільм не взріл бы світа, кєд бы не детермінация Мариі Сільвестрі і Джона Ріґетті, якы на днешній ден являют ся єдныма з найактивнійшых русиньскых діячів на американьскым контитенті. Тоты дві особы, як три рокы перше, коли презентували фільм о Талергофі, і тепер рішыли сотворити діло, котре буде свідоцтвом того, же лемківскій нарід перетырвал і проти тому, же хоц Акция Вісла досправды дальше є, то нашы вызначникы достоменности не щезли. Як нашій редакциі повіла М. Сільвестрі […] рішыня про тото, же нон фільм треба зробити як раз тепер, было своєрідным примусом. На жаль, в штоденным жытю стрічаме ся з фактом, же свідкы той траґедиі одходят до вічности […]  і кєд бы не тота детермінация, та вєдно з нима одходит так цінна про наш нарід історична памят. Вдяка родинній фундациі John and Helen Timo Foundation реалізация фільму была фінансово підпорена.

Очывидно, згідні з тым што повело ся зареґіструвати реалізаторам, во фільмі годны будеме взріти лем невелику краплю в мори, а то зато, же выступує в ним лем пару осіб. Не спосіб достеречы, же на днешній час, коли находиме ся 70 років по тых злочынных подіях, выгнанці, жебы могли дашто нам переказати, а при тым был то переказ детальний, в 1947 році мусіли находити ся в віковым преділі медже 15-20 роком. Днес, тоты особы мают по 85 і більше років, часто дотепер не можут зрозуміти, чом дішло до той превеликой траґедиі, яка безповоротні знищыла культурово, духово, ай певно і языково нашу Лемковину – додає дальше Сільвестрі.

Припоминаме, же материял до документального фільму о Акциі Вісла был збераний Марийом Сільвестрі і Джоном Ріґетті уж в 2015 році. Товды же приіхали до Польщы, де найперше заняли ся збераньом записів на чужыні. В вересни 2016 р. затримали ся на три дни в Ліґници, одкале ден-по-ден іздили по ріжных місцевостях в нижньошлезскым воєвідстві, збераючы відеореляциі од свідків выгнаня. На тамтот час респонденты были в віку  77-93 років, а продуценты своім спілбесідныкам старали ся давати подібны вопросы, жебы дознати ся, што поєдны особы думают на дану тему. Окрем самых выповіди, звіданя вказуют на вельо социйолоґічных аспектів, котры підкрисляют днес стан лемківской соспільности на чужыні.

Тема фільму не годна обыйти ся без реляций осіб, якым повело ся вернути на Лемковину. Прото дальшым етапом реалізаторів было одвиджыня рідной землі, де так само ходили од жыжы до жыжы і зберали реляциі найстаршых жытелів, не лем про тото, як з іх пункту пізріня выглядало выгнаня, але тіж про тото, як повело ся ім вернути. Окрем того, фільм был зниманий в другых місцях Польщы і в ЗША.

Од зачатку головне заложыня продуцентів то не лем сперти ся на вірных реляциях свідків, але тіж вказати причыны і наслідства Акциі Вісла од науковой страны. В фільмі буде мож видіти опініі науковців, котры занимают ся м.ін. лемківском історийом. М. Сільвестрі про нашу редакцию ословила, же бере тото за велику цінніст, же при нагоді реалізациі того фільму оглядаючы можут сперти ся на жывых переказах осіб, котры істо досвідчыли выгнаня. Тото, на жаль, не мож было схоснувати при збераню материялу до фільму про Талергоф […], понеже уж нихто з чысла тых, што потерпіли, по рівно столітю не жыл – дополнила Сільвестрі.

Фільм буде высвітляний в парох языковых версиях, так жебы дотерти ним до як найбільшого чысла люди. Ведучым языком, в якым будут ся выповідати особы, буде очывидно лемківскій, але попри тым польскій і анґлицкій. Зато долов найде ся транскципция в одповіднім для чысла обзераючых языку.

Про упамятніня річниці выгнаня Русинів з Лемковины не забыли і Лемкы в Польщы. Уж тепер напоминаме, же в днях 28.-30. квітня/апріля т.р., будут проходити центральны упамятніня 70. річниці Акциі Вісла. В рамках упамятнінь одбудут ся премєры фільму Аж і слезы не старчыли. Про детальний проґрам будеме іфнормувати неодолга, але уж тепер заявляме, же перша з премєр одбуде 28. квітня/апріля т.р. на Лемковині, в Рускій Бурсі в Ґорлицях. О ден (29.04) фільм буде вказаний в Кракові в Collegium Maius Ягайлоньского Університету, а в неділю (30.04) проєкция пройде на чужыні, в ліґницкым Театрі ім. Моджеєвской.