o projekcie

Cyfrowe Archiwum Jerzego Tura i Barbary Tondos to strona internetowa, na której udostępnienie są digitalizowane systematycznie negatywy, fotografie i dokumenty dotyczące historii zabytków ruchomych, architektury i budownictwa oraz krajobrazu kulturowego z terenu południowo-wschodniej Polski, w tym także terenu Łemkowszczyzny. Pochodzą one z prywatnego archiwum Jerzego Tura i dr Barbary Tondos - inwentaryzatorów zabytków. Materiały powstały w latach od ok. 1955 do ok. 2009 r. Archiwum jest własnością Katarzyny Tur-Marciszuk, córki Barbary Tondos i Jerzego Tura. Odziedziczone po rodzicach zostało przekazane przez właścicielkę w depozyt Ruskiej Bursie w celu digitalizacji i opracowania oraz udostępniania do celów naukowych, badawczych i wystawienniczych.

Osobami koordynującymi pod względem merytorycznym i organizacyjnym są:

Jerzy Tur (1933 – 2009) urodził się w Bondyrzu na Zamojszczyźnie. Ukończył studia historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. Funkcję Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków w Rzeszowie pełnił od 1956 roku do kwietnia 1967 roku. Kierował początkowo 2 osobowym oddziałem, który z czasem przekształcił w Biuro Dokumentacji Zabytków. Dwie pierwsze takie placówki powstały równocześnie w Rzeszowie i w Bydgoszczy, z inicjatywy Wojewódzkich Konserwatorów Zabytków. Również wówczas powstały pierwsze w Polsce Powiatowe Służby Konserwatorskie.



W latach 1957 -59 wspólnie z Aleksandrem Rybickim doprowadził do utworzenia Muzeum Budownictwa Ludowego w Sanoku, które jest chronologicznie pierwszym Muzeum typu skansenowskiego w Polsce powojennej. Jerzy Tur wchodził w skład Rady Muzealnej skansenu, a następnie w latach 60-tych powołano go do Zespołu Doradczego do spraw Parków Etnograficznych przy Zarządzie Muzeów i Ochrony Zabytków w Ministerstwie Kultury i Sztuki.
Jerzy Tur, jako WKZ miał pod swoją opieką tereny usiane drewnianą zabudową świecką i sakralną. Fundusze jakimi dysponował WKZ były jak zwykle bardzo skromne, a potrzeby ogromne. W gestii WKZ znajdowała się wówczas wszelka inicjatywa podejmowania konserwacji obiektów zabytkowych. Drewniane cerkwie stały opuszczone, otwarte, narażone na dewastacje i kradzieże. Nie miały opiekunów, gdyż ich użytkownicy z terenów pogórza, Beskidu Niskiego i Bieszczad zostali w przeważającej większości wysiedleni. Służbie konserwatorskiej udało się wówczas zahamować samowolne rozbiórki cerkwi, a przy okazji przeprowadzono rozpoznanie około 400 obiektów pod względem wyposażenia i zasobów wnętrz cerkiewnych. Pracę tę, jako wolontariusze, wykonywali studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego. W trakcie tych prac Jerzy Tur opracował Program Ochrony Architektury Cerkiewnej, który był realizowany na terenie województwa rzeszowskiego jeszcze po jego odejściu z funkcji WKZ. Jednocześnie pojawił się problem ochrony ikon i innych ruchomych elementów wyposażenia cerkwi, a stąd inicjatywa zorganizowania Składnicy Ikon. Pierwotnie miała ona znaleźć siedzibę w Zagórzu k. Sanoka, ale po kilku nieudanych próbach znalazła ona miejsce w Łańcucie pod oficjalną nazwą Wojewódzka Składnica Zabytków Ruchomych. Organizatorem tej placówki przy zamku była dr Barbara Tondos.



Pozostawał nadal problem organizacji prac remontowych zagrożonych cerkwi. W 1957 roku pojawiła się możliwość utworzenia Brygad Wykonawczych Robót Konserwatorskich. Brygady te działały m.in. w Rzeszowie, Bydgoszczy, na Śląsku do 1962 roku, kiedy odgórnym nakazem zostały rozwiązane. Uratowano wówczas w woj. rzeszowskim: 18 cerkwi m.in. w Uluczu, Hańczowej, Kotani, Bartnem, kilka kościołów drewnianych m.in. w Haczowie, Średniej Wsi, Kosinie, przeprowadzono ratowanie polichromii w Binarowej, Libuszy, Brzezinach, w drewnianej kaplicy w Moszczenicy, uratowano zespoły budownictwa małomiasteczkowego w Babicach, Pruchniku, Jaśliskach i Przeworsku, kilka dworów i domów mieszczańskich, przeniesiono do skansenu w Sanoku cerkwie z Rosolina i Grąziowej. Wspomniany wcześniej Program Ochrony Architektury Cerkiewnej był realizowany do 1967 roku, ale już siłami PKZ.



Jerzy Tur przywiązywał dużą wagę do inwentaryzacji zabytków. Współpracował w tym zakresie z Instytutem Historii Sztuki Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz z Politechniką Krakowską. Dzięki porozumieniu WKZ w Rzeszowie z wymienionymi uczelniami powstał szeroki zakres inwentaryzacji zawierających również rozpoznanie stanu zachowania zabytków oraz szereg monografii poszczególnych obiektów. Prace te były wykonywane przez studentów w ramach praktyk studenckich, z inicjatywy Jerzego Tura, do 1998 r. Dzięki temu skróconą inwentaryzację uzyskało 30 000 obiektów drewnianego budownictwa ludowego, budownictwa małomiasteczkowego, parę karczem i kościołów, a dla ok. 80 obiektów wykonano pełną inwentaryzację pomiarową. W latach 1974-75 z inspiracji Hanny Pieńkowskiej opracował koncepcję Parku Etnograficznego dla Podhala (pracował wówczas w Muzeum Tatrzańskim) i opracował stan zachowania szałasów tatrzańskich.



W okresie od 1976 do 1981 r. pracował w Skansenie w Kolbuszowej, gdzie stworzył jego koncepcję, a następnie konsultował realizację projektu, który był wykonywany przez Katedrę Budownictwa Wiejskiego Politechniki Krakowskiej.



W latach 1991-92 zorganizował a potem (do maja 2002 r.) kierował Regionalnym Ośrodkiem Studiów i Ochrony Środowiska Kulturowego w Rzeszowie, w międzyczasie przekształconym w Regionalny Ośrodek Badań i Dokumentacji Zabytków. Dzisiaj jest to rzeszowski oddział Narodowego Instytutu Dziedzictwa. Za jego przyczyną w Ośrodku tym zgromadzono obszerne zbiory dokumentacji kartograficznej, naukowej i fotograficznej (m. in. ok. 40 tys. negatywów) oraz utworzono bibliotekę fachową (3.200 wol.). Od maja 2002 r. przebywał na emeryturze. W 2008 r. został uhonorowany srebrnym medalem „Zasłużony Kulturze - Gloria Artis”. Zmarł 13 kwietnia 2009 r. Jest pochowany w rodzinnym grobie na zakopiańskim cmentarzu przy ul. Nowotarskiej.
Katarzyna Tur-Marciszuk

Barbara Tondos urodziła się w 1936 r. w Zakopanem. Zaraz po ukończeniu historii sztuki na Uniwersytecie Jagiellońskim, rozpoczęła w 1956 r. pracę dla Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków (WKZ) w Rzeszowie. Był nim jej przyszły mąż – Jerzy Tur (WKZ w latach 1956-1967), który wraz z Ingą Platowską (B. Tondos pracowała na zlecenie) miał pod opieką zabytki całego ówczesnego województwa rzeszowskiego. W 1960 r. B. Tondos została organizatorem i kierownikiem Wojewódzkiej Składnicy Zabytków Ruchomych przy Zamku w Łańcucie. Nazwa ta stanowiła rodzaj szyldu, który pozwalał na działania nieakceptowane przez władze PRL. Polegały one na ratowaniu przed zniszczeniem i rozkradzeniem zabytków z terenów, które objęte były wysiedleniami (m.i.n. Akcją „Wisła”).



W 1965 r zrezygnowała. ze stanowiska w Składnicy, podejmując w 1969 r. pracę w rzeszowskim Biurze Dokumentacji Zabytków – jednym z dwu pierwszych, które wojewódzcy konserwatorzy zorganizowali w Polsce. Wspólną inicjatywą pracowników BDZ było podjęcie działań w celu wydawania branżowego czasopisma pod nawą „Teka Konserwatorska” (wydano 4 tomy w latach: 1974,1982, 1985 i 1991). Jej redakcję prowadziła B. Tondos w ramach zatrudnienia w BDZ w latach 1969-1990 (1/2 lub 1/4 etatu). Całe zawodowe życie opracowywała karty ewidencyjne zabytków ruchomych i nieruchomych na terenie południowo-wschodniej Polski, będące w naszych realiach podstawową ich dokumentacją rozpoznawczą i naukową. Dzięki takim zleceniom w rejonie Podhala przebadała i poznała budownictwo i zdobnictwo Podhala oraz Zakopanego. Badania te podsumowała, broniąc w 1997 r. w Instytucie Sztuki Polskiej Akademii Nauk w Warszawie pracy doktorskiej na temat stylu zakopiańskiego, którego twórcą był Stanisław Witkiewicz. W okresie 1974-1978 wraz z mężem podjęła próbę powrotu do Zakopanego. Jako pracownik Orawskiego Parku Etnograficznego w Zubrzycy Górnej nadzorowała prace konserwatorskie przy dworze Tetmajerów w Łopusznej oraz rozpoczęła (ale nie dokończyła) organizowanie skansenu ratowniczego dla rejonu, na którym miał powstać Zalew Czorsztyński. Reforma administracyjna i zmiany personalne wśród przełożonych spowodowały, że została nakłoniona do rezygnacji z tej pracy i podjęcia zatrudnienia jako nauczyciel historii sztuki w Liceum Plastycznym im. A. Kenara w Zakopanem. W połowie roku szkolnego 1976/1977, mimo próśb dyrekcji szkoły, wymówiono jej pracownicze mieszkanie w Zakopanem, a następnie w 1978 r. szkoła rozwiązała z nią umowę o pracę.



Jerzy Tur, nie zgadzając się podobnie jak Barbara Tondos na niszczenie zabytków, zawsze reagował zdecydowanie na deprecjonowanie prowadzonych przez niego działań, dlatego opuścił Zakopane już w 1977 r. Oboje powrócili do Rzeszowa. Ze względu na swoją zdecydowaną postawę w kwestii ochrony zabytków mieli trudności z podjęciem pracy, w której mogliby realizować idee konserwatorskie wynikające z wyznawanych przez nich wartości: poczucia etyki konserwatorskiej, prawdy i godności. Oboje walczyli na swój sposób z niszczącymi dla zabytków konsekwencjami istnienia Polski Ludowej. Barbara Tondos była odważną osobą o niezależnym, buntowniczym, badawczym i twórczym charakterze. Swojego życia nigdy nie podporządkowała pracy zarobkowej w jakiejkolwiek instytucji. Kontestując sytuację polityczną i kulturową oboje włączyli się od 1980 r. w działalność opozycyjną, widząc szczególną potrzebę edukacji społeczeństwa żyjącego w realiach PRL. Od 16 XII 1981 byli kolporterami prasy podziemnej z Warszawy, następnie prasy i książek z Krakowa. W 1982 r. wspólnie redagowali i wydawali gazetkę „Kos Przedrzeźniacz” (ukazało się 10 numerów), prowadzili bibliotekę wydawnictw podziemnych (gromadzonych od początku 1981). Od 1983 organizowali cykl spotkań z niezależnymi wykładowcami (m.in. Wojciechem Ziembińskim, Wojciechem Giełżyńskim, Stefanem Bratkowskim, Ryszardem Bugajem, Tomaszem Burkiem, związanym z Pomarańczową Alternatywą Zenonem Zegarskim z Wrocławia, Wojciechem Niedziałkiem, socjologiem i działaczem z Zakopanego). Od 1985 r. B. Tondos uczestniczyła w akcjach ulotkowych, organizowała papier dla niezależnych wydawnictw w Krakowie. Była członkiem tzw. Grupy Rzeszowskiej (zwanej potocznie „Grupą”) ukonstytuowanej w 1986 r., podejmującej niewielkie akcje propagandowe (prześmiewcza urna przed kościołem farnym w niedzielę z okazji referendum, kwiaty i napis: „Jeszcze pamiętamy...” 11 XI pod pomnikami, m.in. Stanisława Konarskiego). W czerwcu 1988 r., po rewizji w mieszkaniu i zarekwirowaniu ponad 400 egz. wydawnictw (po 1989 r. w części zwróconych), została skazana przez kolegium ds. wykroczeń na karę wysokiej grzywny.



Od 1988 r. była współorganizatorką Ruchu WiP w Rzeszowie (ukonstytuowanego w Rzeszowie w styczniu 1989 r.); od I 1989 r. m.in. działała na rzecz ekologii, czynnie angażując się w wiele akcji, w tym w ogólnopolski protest przeciwko budowie zapory w Niedzicy, akcentując – jako doskonały znawca tej problematyki i tego obszaru – zagrożenia dla środowiska kulturowego niesione przez tę inwestycję. Warto jeszcze wspomnieć, że brała udział w licznych sesjach naukowych (w tym międzynarodowych), w katalogowaniu strat wojennych, prowadziła badania i nadzory konserwatorskie dla różnych podmiotów (prywatnych i instytucjonalnych). W 1995 r. rozpoczęła prywatną inicjatywę pod nazwą Pracownia Historii Sztuki i Dawnej Architektury. Prowadziła szereg nie wymienionych w tej krótkiej notce prac - związanych i nie związanych z jej zawodem - angażując w projektowane i podejmowane przedsięwzięcia osoby, które co wieczór przychodziły na burzliwe dyskusje do mieszkania przy ul. Langiewicza w Rzeszowie. Do 5 VII 1989 rozpracowywana przez Wydz. III WUSW w Rzeszowie w ramach SOR krypt. Meduza; 1 IX 1989 – 25 V 1990 w ramach SOR krypt. Pacyfiści. Zmarła 15 września 2012 r. w Lublinie. Pochowana na cmentarzu przy ul Nowotarskiej w Zakopanem.
Katarzyna Tur-Marciszuk





Projekt Digitalizacja Archiwum Jerzego Tura i Barbary Tondos etap I zrealizowano dzięki dotacji Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji.




Projekt Digitalizacja Archiwum Jerzego Tura i Barbary Tondos etap I zrealizowano dzięki wsparciu Starosty Gorlickiego.