Etnogeneza Łemków

Stwierdzenia: „Etnogeneza ludności łemkowskiej pozostaje do dnia dzisiejszego przedmiotem sporów” lub „Etnogeneza Łemków budziła i budzi wiele dyskusji naukowych i pozanaukowych” to te, które najczęściej wybrzmiewają przy temacie pochodzenia i formowania się Łemków. Biorąc pod uwagę, iż badaniem zjawiska etnogenezy zajmuje się wiele dyscyplin: historia, etnologia, archeologia, antropologia kulturowa, socjologia i językoznawstwo, i że jest to proces wielopokoleniowy, liczony nie w latach, lecz w pokoleniach, nie dziwi złożoność problemu i możliwości interpretacyjne. Dodatkowo samo pojęcie etnogenezy jest terminem uwikłanym w zawiłości dyskusji nad terminami etnosu, etni, grupy etnicznej, ich relacji z narodowościową, narodem, kulturą. W telegraficznym skrócie – etniczność to zespół wspólnie posiadanych cech kulturowych, a analiza etnogenezy polega na poszukiwaniu tychże cech, które sumując się, stanowią o odmienności danej grupy etnicznej.

W przypadku Łemków charakterystycznymi cechami, których analiza pozwala na wysnuwanie teorii etnogenezy są: sposób życia (w tym przypadku górsko-pasterski z elementami rolniczymi) i jego organizacja społeczna (status osadniczy wynikły z prawa wołoskiego i jego późniejsze relikty), charakterystyczne cechy etnolektu (ruski, słownictwo z elementami romańskimi i zachodniosłowiańskimi, akcentowanie zaczerpnięte od zachodniosłowiańskich sąsiadów), wierzenia i ich organizacja eklezjalna (chrześcijaństwo bizantyjsko-wschodniosłowiańskie, Kościoły tej tradycji działające w obrębie Polski), kultura materialna (specyficzne budownictwo, ubiór, pożywienie, sprzęty), terytorium etniczne (klin późnego osadnictwa wciśnięty głęboko między terytoria polskie i słowackie, ale wyodrębniony też w stosunku do południowych i zachodnich sąsiadów ruskich), etnonim (zmienny i pochodzenia zewnętrznego). Uzupełnić jeszcze trzeba, iż tożsamość etniczną buduje także wyobrażenie o sobie, zbudowane na zasadzie odróżnienia się od grup obcych i wymaga ona wykształcenia się poczucia solidarności grupowej.

Zróżnicowane koncepcje, teorie i hipotezy dotyczące etnogenezy Łemków skupiają się wokół trzech osi. Pierwszą z nich jest etniczna monofileza i wynikający z niej autochtonizm rasowy. Teoria ta oparta jest na przekonaniu, iż zwarta etnicznie grupa, posiadająca stabilną tożsamość i jednolite korzenie kulturowe posiada jednego kulturowego „przodka”. W przypadku Łemkowyny najczęściej podnoszona jest przez badaczy ukraińskich, wskazujących na wspólne pochodzenie Łemków i pozostałych grup ukraińskich. Według niej Karpaty zamieszkiwane były już w VII wieku, natomiast związki rusińskiej ludności z obszaru późniejszej Łemkowyny z Rusią Kijowską są według niej umiejscawiane już na X wiek. Warto jednak zauważyć, iż badacze ukraińscy w większości zwalczają inne możliwości etnogenezy Łemków – według nich Łemkowie muszą być czystymi rasowo Rusinami z pochodzenia, żeby uzasadnić ich grupową przynależność do narodu ukraińskiego. Prezentują oni stanowisko o biologicznym charakterze więzi etnicznej, podczas gdy obecna nauka już dawno zarzuciła taki model. Jak już było wspomniane wcześniej – etniczność jest zespołem wspólnie posiadanych cech kulturowych. Analiza etnogenezy nie polega na szukaniu jednego przodka biologicznego danej grupy etnicznej, lecz „przodka” czy „przodków” jej specyficznych cech kulturowych, które łącznie decydują o jej odmienności.

Drugą oś tworzą teorie wynikające z koncepcji występowania w stosunkach etnicznych polifilezy, która zakłada, iż jednolita etnicznie grupa „potomków” ma kilku różnych kulturowo „przodków”. Według niej poszczególne cechy etniczne danej grupy mogą mieć różne pochodzenie, a ich geneza wynika z rozmaitych wcześniejszych kultur etnicznych. Dlatego też w tym wypadku proces etnogenezy tworzy więź etniczną, poprzez uporządkowanie często różnorodnych cech kulturowych i scalenie wcześniejszej różnorodności etnicznej w nową formę. W perspektywie badań nad etnogenezą Łemków zakłada ona złożony proces tworzenia się tejże grupy – zarówno na poziomie osadniczym, jak i etnicznym. Najczęściej jako okres zasiedlenia Łemkowyny wskazywane jest późne średniowiecze, a sam proces osadniczy łączony jest z wielowektorową kolonizacją wołoską bądź wołosko-ruską.

Wokół trzeciej osi skupione są teorie oparte na schizmogenezie – czyli na procesie będącym reakcją odwrotną do scalającej odmienności polifinezy. Etnogeneza kształtuje się wówczas na wyodrębnieniu się z jednej etniczności kilku nowych grup etnicznych pochodnych poprzez wykształcenie się różnic kulturowych. W sytuacji tej wspólny etniczny „przodek” ma współcześnie kilka „potomnych” grup etnicznych. Odnośnie Łemkowyny owym „przodkiem” mieli być Biali – czyli północni – Chorwaci (określenie „biały” wiąże się ze słowiańską logiką kolorów określania kierunków geograficznych: biały – północ np. Białoruś; czerwony – zachód, np. Ruś Czerwona; czarny – południe, np. Czarna Ruś; zielony – wschód), zwani również proto-Chorwatami, którzy zamieszkiwali obszary przylegające od strony północnej do Karpat. Stąd mieli wyruszyć na południe i zasiedlić tereny dzisiejszej Chorwacji i Dalmacji. Niewielka część z nich miała pozostać w Karpatach, a późniejsi Łemkowie są ich potomkami.

Na obecnym etapie badań prowadzonych przez archeologów, historyków, antropologów kultury i językoznawców odnośnie etnogenezy Łemków najczęściej podnoszona jest teoria etnicznej polifilezy. Wieloletnie badania archeologiczne wykluczają teorię tracką i hipotezę o pochodzeniu Łemków od Białych Chorwatów. Nie znaleziono dotychczas przesłanek pozwalających umiejscawiać obszar późniejszej Łemkowyny w granicach Państwa Wielkomorawskiego i łączyć jej religijno-kulturowej genezy z misją cyrolometodejską, choć część badaczy nie wyklucza takiej możliwości. Najczęściej jednak w kontekście etnogenezy Łemków jest wymieniana hipoteza o wspomnianym wyżej procesie osadniczym, zwanym również kolonizacją wołoską – co otwiera kolejną dyskusję o… etnogenezie Wołochów.

Więcej artykułów z cyklu Łemkowie są… pojawia się tu.